Bu bölümde üzerinde çalışılacak davranışın belirlenmesi aşamasından başlayarak tüm süreç aşama aşama açıklanmıştır. Süreçte izlenen basamaklara aşağıda yer verilmiştir.

1. Öncelikli Problem Davranışın Belirlenmesi: Bir çocukta değiştirmek, azaltmak ya da ortadan kaldırmak istediğiniz birden fazla davranış olabilir. Ancak bütün davranışlar üzerinde aynı anda çalışmak, hepsi için ayrı yöntem belirlemek ve hepsini aynı anda izlemek mümkün olmayabilir. Bu nedenle var olan davranışlar arasından öncelikli olarak müdahale edilmesi gerekeni, bir başka deyişle, en çok problem yaratanı, çevreyi en çok rahatsız edeni ya da öğrenmeyi en fazla etkileyeni seçmelisiniz. Öncelikli davranış, çocuğa ya da diğerlerine zarar veren davranış ya da bir başka davranışın öncesinde sergilenen, daha şiddetli bir davranışın ortaya çıkacağını haber veren davranış olarak tanımlanabilir. Örneğin başını yere vurma çocuğa zarar veren bir davranıştır, vurma ya da ısırma ise diğerlerine zarar verir. Benzer şekilde sürekli olarak dolaşma ve zıplama çocuğun oynamasını, öğrenmesini ve dolayısıyla gelişimini Diğer taraftan çocuk vurma, itme, ağlama, tekmeleme gibi saldırgan davranışlar sergilemeden önce sallanmaya başlıyorsa, sallanma üzerinde çalışılması gereken öncelikli davranıştır. Hedef davranış belirleme süreciyle ilgili bilgilerinizi tazelemek içim Modül 6’yı tekrar incelemenizi öneririz.
2. Problem Davranışın Tanımlanması: Davranışı tanımlama “davranışın ölçülebilir ve gözlenebilir” olarak yazılmasını ifade eder. Örneğin bir çocuğun davranışının “Çalışmayı ret ediyor” olarak tanımlandığını düşünelim. Bu tanım objektif bir tanım değildir. Çünkü bu tanımın farklı kişiler için farklı anlamı olabilir. Aynı davranış “Ahmet elleriyle masadaki materyalleri iter, öğretmene “yok! Çalışma! der ve başını sallar” şeklinde tanımlandığında, bu tanımı okuyan herkes Ahmet’in çalışmayı ret etme davranışının ne olduğunu aynı şekilde anlayacaktır. Daha klasik bir örnek verelim: “Yemek saatlerinde çok yaramazlık yapar.” Bu tanım, birçok annenin çocuğu için yaptığı bir tanımlamadır. Ama bu tanımı okuduğunuz zaman çocuğun yemek saatlerinde ne yaptığını anlamamız mümkün değildir. Aynı davranış “Yemek saatlerinde sürekli ayağa kalkar, odada dolaşır, masaya gelir, yemeğini eliyle yer ve tekrar dolaşmaya başlar.” şeklinde tanımlanırsa, biz annenin hangi davranıştan söz ettiğini daha iyi anlayabiliriz. Burada bir ipucu verelim. Bir davranışı gözlenebilir ve ölçülebilir olarak tanımlamanız için kendinize “Çocuğum ne yapıyor?” sorusunu sorun. Bu soruya verdiğiniz yanıt davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir tanımı olacaktır.

Şimdi formu doldurarak önce çocuğunuzun hangi problem davranışlarını değiştirmek istediğinizi listeleyin. Bunu yaparken problem davranışları, en öncelikli olarak ortadan kaldırılması gerekenden başlayarak önem sırasına göre yazmaya çalışın. Bu, çocuğunuzun problem davranışlarını en önce ortadan kaldırılması gereken yani en önemliden, en az önemliye göre sıralamanız demektir. Sonra öncelikli olarak belirlediğiniz problem davranışın tanımını gözlenebilir ve ölçülebilir şekilde yazın. Yazdığınız tanımı okuyun, eğer “Çocuğum ne yapıyor?” sorusunun yanıtını verebiliyorsanız, büyük olasılıkla tanımınızı okuyan herkes (örn., anne, baba, öğretmen, abla) çocuğun davranışının ne olduğunu anlayacaktır.

3. Hedef Davranışa İlişkin Veri Toplamak: Üzerinde çalışılacak davranış objektif olarak tanımlandıktan sonraki aşama davranış hakkında veri toplamaktır. Bu aşamada davranışın ortaya çıktığı ve çıkmadığı ortamlar, davranışın miktarı, davranış ile ilişkili olabilecek diğer faktörler ve davranışın işlevi hakkında veri toplanır. Veri toplama süreci çocuğun doğrudan gözlenmesi, çocuğun bakımından sorumlu kişilerle görüşerek ya da her ikisini birden gerçekleştirerek tamamlanır. Anne-baba ve öğretmenler aşağıda yer alan soruların yanıtını verdikleri zaman büyük olasılıkla hedef problem davranış hakkında yeterli veri toplanmış olacaktır.

• Davranış ne kadar sıklıkla ortaya çıkıyor ya da ne kadar süre devam ediyor?
• Davranış genellikle nerede ortaya çıkıyor ve nerede hiç çıkmıyor?
• Davranış ortaya çıktığı zaman ortamda kimler oluyor? Bu davranışı gözlemeyen kimse var mı?
• Davranış hangi etkinlikler sırasında ya da ne yapılırken ortaya çıkıyor? Hangi durumlarda ve etkinlikler sırasında hiç gözlenmiyor?
• Davranış genellikle ne zaman ortaya çıkıyor? Hangi zamanlarda hiç gözlenmiyor? Davranış ortaya çıktığı zaman, davranıştan sonra çocuk ne elde ediyor? Davranışa yönelik tepkilere karşılık olarak ne yapıyor?

4. Davranışın Ölçülmesi: Modül 6’da davranışların nasıl ölçülebildiğine ilişkin ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Burada anımsatıcı olabilmek amacıyla bazı açıklamalara yer verilmiştir. Öncelikli bir davranışı değiştirmek için herhangi bir yöntem uygulamadan önce davranışın ölçülmesi gereklidir. Uygulama öncesi ve uygulama sırasında davranış sürekli olarak ölçülerek davranışta değişme olup olmadığı, yönteminizin problem davranış üzerinde etkili olup olmadığı belirlenir. Anne babalar genellikle çocuklarının davranışlarını tanımlarken “çok yaramaz”, “çok hareketli” “çok uzun zaman uyanık kalıyor” ya da “sürekli arkadaşlarına vuruyor” ifadelerini kullanırlar. Ancak çok, az, çok uzun gibi ifadeler bize davranışın miktarı ya da süresi hakkında net bir bilgi vermez. Bu nedenle üzerinde çalışacağımız davranışı ölçerek:

• Davranışın miktarı hakkında bilgi ediniriz,
• Uygulama öncesinde davranışın düzeyine ilişkin bilgi ediniriz (başlama düzeyi verisi)
• Uygulama sırasında davranıştaki değişim ve gelişmeyi belirleriz,
• Uygulamayla hedeflenen davranış değişikliğine ulaşılıp ulaşılamadığını belirleriz.

Davranışları ölçerek değiştirmek istediğiniz problem davranışı aşağıda sıralanan boyutlarıyla ortaya koyabiliriz:

• Sıklık: Davranışın belli bir sürede kaç kere sergilendiği.
• Süresi: Davranışın ne kadar süre sergilendiği.
• Şiddeti: Davranışın yarattığı etki.

Davranışın sıklığı belli bir gözlem aralığında (örn., yemek saati, öğretim sırası ya da parkta gezerken gibi belli bir zamanda) çocuğun hedef davranışı kaç kez sergilediğini gösterir. Sıklığı belirlemenin en kolay yolu, yanınıza bir kağıt kalem alarak çocuğunuz davranışı her sergilediğinde (davranışı her gördüğünüzde) kağıda bir artı (+) işareti koymaktır. Gözlem yaptığınız süre sonunda (örneğin yemek saati) kağıttaki + işaretlerini sayarak çocuğunuzun yemek saatinde kaç kez problem davranışı yaptığını belirleyebilirsiniz. Davranışın sıklığını belirlemek için Olay Kaydı Formu kullanabilirsiniz.

Davranışın süresi önemli ise (bir davranışın süresini artırmak ya da azaltmak istiyorsak), davranış her başladığında saatinize bakarak başlama zamanını, davranış bittiği anda yine saatinize bakarak davranışın bitiş zamanını kayıt ediniz. Böylece davranışın ne kadar süre devam ettiğini hesaplamak kolay olacaktır. Davranışın süresini kaydedeceğiniz zaman Süre Kaydı Formu’nu kullanabilirsiniz.

Bazen bir davranışın sıklığı ya da süresi değil, şiddetini azaltmak ya da şiddetini arttırmak isteyebilirsiniz. Ancak şiddeti ölçmek kolay değildir. Bu durumda, örneğin hedef davranış bağırma ise ve amacınız bağırma davranışının şiddetini azaltmak ise, bağırma davranışını çok yüksek (4), biraz yüksek (3) , yüksek (2) ve normal (1) olmak üzere dereceleyebilirsiniz. Böylece uygulama öncesinde çok yüksek (4) olduğunu belirlediğiniz davranışın uygulama süresinde azaldığını ve normal düzeye (1) geldiğini söyleyebilirsiniz.

Üzerinde çalışmayı planladığınız problem davranışı, uygulamaya başlamadan önce en az üç-dört gün gözlemleyiniz ve değerlendiriniz, topladığınız üç günlük verinin ortalamasını uygulama öncesi veri (başlama düzeyi verisi) kabul ediniz. Böylece davranışta çocuğun hasta olması, uykusuz ya da aç olması gibi nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan değişiklikleri, bir başka deyişle davranışın yanlış ölçülmesini önlemiş olursunuz Tablo 8.3’te örnek problem davranışların sıklığı, süresi ve şiddetine ilişkin örnekler bulunmaktadır.

5. Öncül-Davranış-Sonuç (ÖDS) İlişkisinin Belirlenmesi: Problem davranışa ilişkin diğer sorulara yanıt verebilmek, davranışın nerede, hangi durumlarla, kimlerin yanında ortaya çıktığını, davranış sonrasında neler olduğunu belirleyebilmek için öncül-davranış-sonuç ilişkisini belirleyebilmemiz gerekir. Böylece davranışın ortaya çıkmasına neden olan öncülleri ve davranış sonrasında çocuğun elde ettiklerini anlamamız mümkün olacaktır. Ayrıca ÖDS ilişkisini inceleyerek davranışın hangi durumlar ve koşullarda tekrar ortaya çıkabileceğini tahmin edebilirsiniz. ÖDS ile ilgili detaylı bilgi için Modül 6’yı tekrar incelemenizi öneririz.