BÖLÜM 4 - ETKİLEŞİM BECERİLERİNİ KAZANDIRMAK

MODÜL 19
AKRANLARLA ETKİLEŞİM KURMA

Formları indirin.pdf

Elif Tekin İftar
Prof.Dr

Oyun Arkadaşlığı Uygulaması

Modül Kazanımları

  • Bu modülü tamamladığınızda;
  • Çocuk yetiştirme, davranış kontrolü ve öğretim konusunda dikkat edilmesi önerilen temel noktaları açıklayabilecek,
  • Pekiştirmeyi açıklayabilecek,
  • Sembol pekiştirme uygulamasını açıklayabilecek,
  • Şekil verme uygulamasını açıklayabilecek,
  • Eşzamanlı ipucuyla öğretimi açıklayabilecek,
  • Bekleme süreli öğretimi açıklayabilecek,
  • Aşamalı yardımla öğretimi açıklayabilecek,
  • Zincirleme öğretimini açıklayabilecek,
  • Sosyal öykü öğretimini açıklayabilecek,
  • Video modelle öğretimi açıklayabileceksiniz.

Oyun arkadaşlığı, haftada birkaç kez, yaklaşık bir saat süreyle otizmli çocuğun normal gelişim gösteren bir akranıyla önceden planlanmış etkinlikler çerçevesinde etkileşmesinin sağlanmasıdır. Oyun arkadaşlığı uygulamasında aşağıda sıralanan dört önemli etmen vardır:

  • Oyun arkadaşı sayısı
  • Oyun arkadaşlığının yapılacağı ortam
  • Yönlendirici yetişkin
  • Otizmli çocuğun oyun arkadaşlığı için hazır bulunuşluk düzeyi

İlk olarak uygulamada kaç oyun arkadaşının yer alacağına karar verilmelidir. Uygulamaya başlangıçta tek bir oyun arkadaşı ile başlanması, çocuğun performansı iyileştikçe farklı oyun arkadaşlarının da uygulamaya dâhil edilmesi uygulamanın hem edinim hem de genelleme aşamalarında amaca ulaşmasını sağlar. Oyun arkadaşlığı uygulamasında belirleyici olan ikinci etmen uygulamanın yapılacağı ortamdır. Uygulama çocuğun kendi evinde, oyun arkadaşının evinde, oyun parkında, bir kurumda ya da elverişli olan herhangi bir ortamda gerçekleştirilebilir. Oyun arkadaşlığı uygulamasında diğer önemli bir etmen yönlendirici yetişkinin kim olacağıdır. Uygulamayı yürütecek yetişkinin otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarda davranış yönetimi ve beceri kazandırma konularında bilgi ve deneyim sahibi olması gerekmektedir. Uygulamaya ilişkin dördüncü etmen ise otizmli çocuğun uygulamaya hazır olup olmadığıdır. Yoğun davranış sorunları olan ya da ileri düzeyde yetersizlikler gösteren veya oyun becerileri sınırlı olan çocuklarda oyun arkadaşlığı uygulamasına başlamadan önce çocuğu uygulamaya hazır hale getirmeye yönelik çalışmalar yapılmalı, önlemler alınmalıdır. Bu amaçla Modül 13 ve Modül 14’ü tekrar okumanızı öneririz. Oyun arkadaşlığı uygulamasına karar vermeden önce okulöncesi dönemde ve okul döneminde uygulamanın nasıl yürütüldüğüne ilişkin örnek videoları izleyiniz.

Otizmli çocuklarla yürütülen oyun arkadaşlığının olumlu etkilerini gösteren çeşitli bilimsel araştırmalar bulunmaktadır. Kanada’da yürütülen bir araştırmada otizmli çocuğa sahip iki anneye oyun arkadaşlığını yönlendirme eğitimi verilmiştir. Araştırmada annelerin başarıyla oyun arkadaşlığı yönlendiriciliği yapabildikleri görülmüştür. Anneler tarafından yürütülen oyun arkadaşlığı uygulaması hem otizmli çocukların hem de oyun arkadaşlığı yapan çocukların sosyal etkileşim becerilerini geliştirmiştir (Jull ve Mirenda, 2011).

Oyun arkadaşlığı uygulamasının etkileri incelendiğinde otizm spektrum bozukluğu olan bazı çocuklarda uygulama ile birlikte akran etkileşimi becerilerinde hızlı bir artış olduğu, bazılarında ilerlemelerin çok daha yavaş olabildiği görülmektedir. Öte yandan, daha önce belirtilen çocuk hakları açısından bakıldığında etkisi hızlı da olsa yavaş da olsa mümkün olan ilk fırsatta her otizmli çocuğun oyun arkadaşlığından yararlanması için önlemler alınmasının ve bu amaçla uygulamalar yapılmasının ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır.

Oyun Arkadaşının Belirlenmesi ve Hazırlanması

Oyun arkadaşının belirlenerek bu süreç için yetiştirilmesi (uygulamaya hazır hale getirilmesi) oyun arkadaşlığı uygulamasının ilk ve en önemli basamağıdır. Oyun arkadaşlığı uygulamasına başlamadan önce, çocuğunuza yaşça yakın bir oyun arkadaşı seçiniz. Oyun arkadaşının çocuğunuzun yakın çevresinden bir akran olmasını tercih ediniz. Bu durumun iki çocuğun, oyun arkadaşlığı uygulaması dışında da bir araya gelme ve arkadaşlık ilişkilerini ilerletme şansını arttıracağını unutmayınız. Varsa, otizmli çocuğunuzun kardeşlerinden de bu amaçla yararlanabilirsiniz. Ayrıca, eğer kardeşler arasında etkileşim ve paylaşım sorunu varsa, oyun arkadaşı olarak öncelikle kardeşleri düşünmeniz yerinde olacaktır.

Oyun arkadaşlığı uygulamasının etkili olabilmesi için seçilen oyun arkadaşının bazı özelliklere sahip olması gerekir. Oyun arkadaşının dışa dönük, kurallara uymaya eğilimli ve yetişkinlerin dediklerini yapmaya hevesli olması hem uygulamanın etkili olmasını hem de daha kolay ve keyif alarak yürütülmesini sağlayacaktır. Ek olarak, oyun arkadaşlığına aday çocuğun anne-babasının da oyun arkadaşlığına izin vermesi gerekmektedir. Bu nedenle uygulamaya başlamadan önce gerekli izinleri mutlaka alınız. Hiçbir çocuk ya da anne-babayı oyun arkadaşlığını kabul etmeye zorlamayınız. Bu amaçla aday çocuğa ve anne-babasına oyun arkadaşlığı uygulamasını açıklayınız. Açıklamalarınız sırasında otizmli çocuğunuzun özellikleri, oyun arkadaşlığı uygulamasının nasıl olacağı ve bu süreçte çocuktan neler bekleneceği konularına değininiz. Örneğin, okulöncesi dönemdeki bir oyun arkadaşı adayına yoğun desteğe gereksinimi olan otizmli bir çocuk ve ona sunulacak oyun arkadaşlığı uygulaması ile ilgili olarak aşağıdaki gibi bir açıklama yapılabilir:

“Hepimizin farklı özellikleri var. Mesela ben kıvırcık saçlıyım, sen düz saçlısın, ben daha iyi görebilmek için gözlük kullanıyorum, sen görmek için gözlüğe ihtiyaç duymuyorsun. Arkadaşlarının da pek çok farklı özelliği var. Mesela sen kolayca başka çocuklarla arkadaşlık kurabiliyorsun, oyunlar oynayabiliyorsun ama arkadaşın Seda arkadaşlık kurmakta ve oyunlar oynamakta zorlanabiliyor. Biliyor musun iletişim şekillerimiz de çok farklı? Mesela sen konuşarak diğerleriyle iletişim kurabiliyor, onların sözlerini anlayabiliyorsun, bazı insanlar ise konuşmakta güçlük çekebiliyor ve anlamak için resimlere ihtiyaç duyabiliyor. Arkadaşın Seda senden farklı olarak diğerleriyle iletişim kurmak ve onların söylediklerini daha iyi anlamak için resimlere ihtiyaç duyuyor. Hatta biz onunla resimler yoluyla iletişim kuramadığımızda bazen Seda ellerini alnına vurma ve olduğu yerde sallanma gibi davranışlar sergileyebiliyor. Böyle durumlarda Seda’ya hiçbir şey söylemeden sabırla onun rahatlamasını beklememiz gerekiyor. Seda’nın arkadaşlık etmeyi, arkadaşlarıyla iletişim kurabilmeyi öğrenebilmesi için senin gibi bir oyun arkadaşına ihtiyacı var. Seninle belki hemen arkadaşlık kuramayacaktır. Ancak, biraz gayret edersek, zamanla seni arkadaşı olarak kabul edeceğine inanıyorum. Senin sayende oyun oynamayı da öğrenebileceğini düşünüyorum. Seda’yla arkadaşlık etmek için arada bir bizim eve gelirsen, birlikte top oynayabilirsiniz, evcilik oynayabilirsiniz, boyama yapabilirsiniz. Senin sevdiğin başka oyunları ve çalışmaları da sen Seda’ya gösterebilirsin. Eğer annen ve baban izin verirse Seda’nın oyun arkadaşı olmayı kabul eder misin?”

Bu açıklamaya ek olarak Tohum Otizm Vakfı’nın gerek çocukların gerekse yetişkinlerin otizmli bireyleri anlamalarını kolaylaştırmak amacıyla hazırlamış olduğu çizgi filmi, oyun arkadaşı adayı çocuklara ve anne-babalarına izlettirebilirsiniz. Ayrıca oyun arkadaşlığı becerilerini geliştirme programının etkilerini inceleyen doktora tez çalışmasını incelemeniz de çocuğunuz ve arkadaşı ya da arkadaşlarıyla bu süreci nasıl tasarlayabileceğiniz konusunda size fikir verecektir. Oyun arkadaşlığı uygulamasına geçmeden önce oyun arkadaşlığı videosunu izlemeyi unutmayınız!

Oyun Arkadaşlığı Uygulamasında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar !

Oyun arkadaşlığı uygulamasında sıralanan noktalara dikkat ederek uygulamanın amacına ulaşmasını sağlayabilirsiniz.

  1. Hem çocuğunuz hem de oyun arkadaşı için keyifli, yaşa uygun etkinlikler ve oyunlar belirleyiniz.
  2. Belirlenecek etkinlik ve oyunlarda yer alacak araç-gereçlerin olabildiğince çocuğunuzun günlük yaşamında ve ev ortamında kolayca ulaşabileceği araç-gereçlerden olmasına dikkat ediniz.
  3. Belirlenecek etkinlik ve oyunların farklı beceri alanlarını temsil etmesine özen gösteriniz. Örneğin masa başında, yerde ya da ayakta yapılabilecek ve evin çeşitli bölümlerinde ya da açık havada yürütülebilecek bir dizi etkinlik ve oyun planlayabilirsiniz. Ayrıca, uygun olan durumlarda etkinlikler arasında ya da sonunda beslenmeye de yer verebilirsiniz.
  4. Planlanmış etkinlikler arasına serbest etkinlikler serpiştiriniz. Bir ya da iki planlanmış etkinlik tamamlandıktan sonra çocuğunuza 3-5 dakikalık bir serbest etkinlik fırsatı sununuz ve serbest etkinlik sırasında çocukların birbirlerinden bağımsız hareket etmelerine izin veriniz. Ayrıca, trambolin ve salıncak gibi otizmli çocukları rahatlatabilen araçların serbest zamanlar için ortamda bulundurulmasına dikkat ediniz.
  5. Belirlenen etkinlik ve oyunların iş birliğine dayalı olmasına, hem çocuğunuz hem de oyun arkadaşının katılımıyla ya da sıra almasıyla yürütülebilecek özellikte olmasına özen gösteriniz.
  6. Oyun arkadaşıyla yürütülen etkinlikler sırasında çocuğunuza yeni sosyal becerilerin (örn., teşekkür etme, özür dileme, izin isteme, yardım sunma) kazandırılması ve var olan sosyal becerilerini geliştirmesi için fırsatlar yaratınız.
  7. Mümkün olan tüm durumlarda her iki çocuk için de seçim fırsatlarına yer veriniz. Seçim fırsatlarının nasıl sunulacağına ilişki bilgilerinizi güncellemek üzere Modül 14’ü tekrar okumanızı öneririz.
  8. Çocuğunuzun daha önce edinmiş olduğu taklit, iletişim (sözel ya da görsel), öz bakım ve özellikle oyun becerilerini oyun arkadaşlığı etkinlikleri sırasında sergilemesi için onu yönlendirmeye özen gösteriniz. Bu durum aynı zamanda öğrenilen becerilerin genellenmesine de katkı sağlayacaktır.

Oyun Arkadaşlığının Planlanması

Oyun arkadaşlığı uygulamasını planlamadan önce çocuğunuzun aşağıda sıralanan önkoşul becerilere sahip olup olmadığını değerlendiriniz. Çocuğunuzun sıralanan önkoşul becerilere sahip olması uygulamaya hazır olduğunu gösterir. Çocuğunuz bu önkoşul becerilere sahip değilse planda bu becerileri desteklemeye yönelik düzenlemelere de yer veriniz.

  • Basit yönergelere uyma
  • Etkinlikte kendisinden beklenenleri yerine getirme
  • Beklemesi gerektiğinde kısa bir süre bekleme
  • Etkinliğin sonuna gelindiğinde etkinliği bitirme

Önkoşul becerilere yönelik planlamanın ardından oyun arkadaşlığı uygulamasında ne tür etkinlik ve oyunlara yer vereceğinizi belirleyiniz. Ne tür etkinlik ve oyunlara yer vereceğinizi belirlemek üzere aşağıda sıralanan noktalarda gözlem ve görüşmeler yaparak bilgi edinmeye çalışınız.

  1. Çocuğunuz ve oyun arkadaşıyla yaşıt çocukların en çok keyif aldıkları etkinlik ve oyunlar nelerdir? Bu soruyu yanıtlayabilmek için çocukları oyun ortamlarında gözlemleyiniz, gözlemleriniz sırasında notlar alınız ve notlarınızı ilgili kaynaklarda yazılanlarla karşılaştırınız.
  2. Oyun arkadaşının en çok keyif aldığı etkinlikler ve oyunlar nelerdir? Bu soruyu yanıtlayabilmek için oyun arkadaşıyla bir görüşme yapınız ve görüşme sırasında oyun arkadaşının keyif aldığını dile getirdiği etkinlik ve oyunları not alınız. Ek olarak görüşme sırasında oyun arkadaşının yalnızca nelerden hoşlandığını değil, hangi etkinlikleri nasıl yerine getirdiğini, hangi oyunları nasıl oynadığını belirlemeye ve olanak olduğunda gözlemlemeye çaba gösteriniz. Son olarak, oyun arkadaşının hoşlanmadığı ya da sıkıcı bulduğu etkinlik ve oyunlar hakkında da ayrıntılı olarak bilgi edinmeye çalışınız.
  3. Çocuğunuzun en çok keyif aldığı etkinlikler ve oyunlar nelerdir? Bir çocuğu en iyi tanıyanlar kuşkusuz ki anne-babalar ve eğitimcilerdir. Dolayısıyla, anne-babalar ve eğitimciler bu konudaki gözlemlerini kâğıda dökerek, gerektiğinde ek gözlemler yaparak çocuklarının keyif aldığı etkinlikler ve oyunları belirleyebilirler. Bu süreçte çocuğunuzu yakından tanıyan diğer kişilerin görüşlerine başvurmak da etkili bir yoldur.

Yukarıda önerilen şekilde değerlendirmeler ve ön hazırlıklar yapıldıktan sonra sıra etkinlik ve oyun belirlemeye gelecektir. Bu amaçla kendi deneyimlerinizden ve çeşitli kaynaklardan yararlanabilirsiniz. İnternette yer alan çeşitli siteler ve farklı yayın evleri tarafından çıkarılan çeşitli kaynaklar (örn.,) etkinlik ve oyunların belirlenmesinde yol gösterici olabilir.

Etkinlikler ve oyunlar belirlendikten sonra plana bu etkinlik ve oyunların adlarını ve nasıl yürütüleceğini yazınız. Her bir etkinlik ve oyun için gerekli olan araç-gereçleri de planlayarak uygulama öncesinde temin ediniz. Örneğin yoğun düzeyde desteğe gereksinim duyan otizmli bir çocuk için düzenlenecek bir oyun arkadaşlığı uygulamasında aşağıda sıralanan etkinlikler ve araç-gereçler yer alabilir:

  • Fış-fış kayıkçı oyununu oynama-Minderler
  • İri boy Legolarla bir maket yapma-İri boy Legolar
  • Serbest etkinlik
  • Oyuncak araba ve araba garajıyla oynama-Oyuncak arabalar, oyuncak garaj ya da garaj olarak kullanılabilecek araç-gereçler
  • Parmak boyasıyla boyama yapma-Parmak boyası
  • Serbest etkinlik
  • Yerde top oynama-Top
  • Kurabiye yeme ve meyve suyu içme

Öte yandan, hafif düzeyde desteğe gereksinim duyan otizm spektrum bozukluğu olan bir çocuk için düzenlenecek bir oyun arkadaşlığı uygulamasında aşağıda sıralanan etkinlikler ve araç-gereçler yer alabilir:

  • Deve-cüce oyununu oynama
  • Küçük boy Legolarla çeşitli maketler yapma-Küçük boy Legolar
  • Serbest etkinlik
  • Oyuncak araba, kamyon ve benzin istasyonuyla oynama-Oyuncak araba, benzin istasyonu ya da istasyon olarak kullanılabilecek araç-gereçler
  • Suluboya yapma-Sulu boya
  • Serbest etkinlik
  • Basket atma-Top ve basket potası
  • Kurabiye yeme ve meyve suyu içme

Kullanmayı planladığınız araç-gereçlerin çocuğunuz ve oyun arkadaşı tarafından olabildiğince kolay kullanılabilecek ve özellikle çocuğunuzda takıntılı davranışlara yol açmayacak özelliklerde olmasına dikkat ediniz. Örneğin, çocukların kolayca takıp çıkarabileceği araçları (örn., Legolar, yap-bozlar), takıntılı davranışlara yol açmayan oyuncakları (örn., balık takıntısı olan bir çocukla oyuncak balıklarla değil de çiftlik hayvanlarıyla oynamak, makasla kesme takıntısı olan çocukla kesme yerine yırtma çalışmaları yapmak) tercih ediniz; seçtiğiniz araç-gereçlerin içinde bulunduğu kutuların çocuklar tarafından kolayca açılıp kapanabilen özellikte olmasına (örn., yapıştırıcı, oyun hamuru) özen gösteriniz. Öte yandan bazı durumlarda çocuğunuzun sahip olduğu tekrarlayıcı ilgilerin onun belli etkinlikleri daha kolay yürütmesine yardımcı olacağını unutmayınız ve buna yönelik düzenlemeler yapınız. Örneğin kovalamaca etkinliğinde kovalanan kişinin çocuğun ilgi takıntısı olan bir çizgi film karakterinin maskesini takması ya da kostümünü giymesi, çocuğunuzun kovalama etkinliğine daha istekli katılmasını sağlayabilir.

Etkinlik ve oyunlar ile araç-gereçlere ilişkin planlamaya ek olarak etkinlik ve oyunların süresine ilişkin planlamaya da dikkat ediniz. Oyun arkadaşlığı uygulamasını planlarken ilk zamanlar sürenin yarım saati geçmemesine, ancak ilerleyen zamanlarda yaklaşık bir saat olacak şekilde sürenin aşamalı olarak arttırılmasına dikkat ediniz.

Oyun arkadaşlığı uygulamasının başarılı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için çocuğunuzun belli becerileri yerine getirmesi gerekmektedir. Bu beceriler aşağıda yer almaktadır:

  • Arkadaşını gözleme
  • Arkadaşını taklit etme
  • Arkadaşına bir şey gösterme
  • Arkadaşına bir şey verme
  • Arkadaşından izin isteme
  • Arkadaşından bir şey isteme
  • Arkadaşına bir şey söyleme
  • Arkadaşına bir şey sorma

Çocuğunuzun sıralanan bu becerileri sergilemesi için yapacağınız çalışmalara ve alacağınız önlemlere oyun arkadaşlığı uygulamasına yönelik olarak hazırladığınız planda ayrıntılı olarak yer veriniz. Bu konudaki bilgilerinizi tazelemek için Modül 7’de yer verilen yeni davranışlar kazandırmaya ilişkin açıklamaları tekrar okumanızı öneririz.

Oyun Arkadaşlığının Yürütülmesi

Oyun arkadaşlığı uygulaması yukarıda sözü edilen noktalar dikkate alınarak planlandıktan sonra uygulama aşamasına geçilir. Planlama sürecinde olduğu gibi uygulama sürecinde de dikkat edilmesi gereken bazı noktalar bulunmaktadır. Bu noktalara izleyen satırlarda yer verilmiştir:

  1. Her etkinliğe iki çocuğun da katılımını sağlama: Uygulama sürecinde çocukların özellikleri ve performansları doğrultusunda etkinliğe katılımlarını sağlayınız. Örneğin bazı basamaklarda oyun arkadaşı yönerge verirken çocuğunuz beceriyi yerine getirebilir; bazı basamaklarda iki çocuk da aynı beceriyi yapabilir; bazı basamaklarda ise çocuklardan biri bir beceriyi, diğeri aynı etkinlikle ilişkili başka bir beceriyi yapabilir. Aşağıda çocukların belirlenen etkinliklere farklı şekillerde katılım sağladıklarını gösteren örnekler yer almaktadır.
  • Balık tutmaca oyunu sırasında çocuğunuza sıra geldiğinde oyun arkadaşı onunla göz kontağı kurup ‘Şimdi sıra sende.’ diyebilir.
  • Labut devirme etkinliği sırasında çocuğunuz yalnızca devirme basamağını yerine getirirken oyun arkadaşı hem devirme hem de dizme basamaklarını yapabilir.
  • Yapıştırma etkinliği sırasında oyun arkadaşı şekillerin arkalarına yapıştırıcı sürerken, çocuğunuz şekilleri oyun arkadaşının gösterdiği yerlere yapıştırabilir.
  1. Etkinlikleri anlatma ve gösterme: Oyun arkadaşlığı uygulaması sırasında bir etkinliğe başlamadan önce çocuklara etkinlikte kullanılacak araç-gereçleri tanıtınız, etkinliğin nasıl yürütüleceğini açıklayınız, etkinliğin nasıl yerine getirileceğine model olunuz ve gerekirse çocuklara etkinlikle ilgili alıştırma fırsatları sununuz. Örneğin, Legolarla maket yapma etkinliği sırasında uygulamacı olarak maketi önce siz yaparak çocuklara model olabilir, ardından onları maketi iş birliği içinde yapmaları için yönlendirebilir, ardından yönlendirmelerinizi geri çekerek onlara bağımsız olarak iş birliği ile maket yapmaları için alıştırma fırsatları sunabilirsiniz.
  2. Araç-gereç paylaşımını sağlama: Oyun arkadaşlığı uygulamaları aynı zamanda çocukların paylaşma becerisini edinmelerini destekleyecek fırsatlar sunması açısından oldukça önemlidir. Bu amaçla çocukların araç-gereçleri paylaşmalarını teşvik edici düzenlemeler yapınız. Örneğin, sanat çalışmasında bir adet yapıştırıcı bulundurarak çocukları bu yapıştırıcıyı sırayla kullanmaları için teşvik edebilirsiniz. Ya da beslenme sırasında bir şişe meyve suyu ve iki bardak vererek çocukların bardaklarına sırayla meyve suyu doldurmalarını sağlayabilirsiniz.
  3. Etkinlikler sırasında çocukların gerisinde bulunma: Oyun arkadaşlığı uygulamasında çocukların etkinlikler sırasında yönlendirilmesi uygulamanın amaca ulaşmasını sağlayacaktır. Bu ancak etkinlik süresince ortamda bulunmanız ile mümkündür. Yönlendirici yetişkin olarak uygulama sırasında gereksinim duyulduğunda çocuklara müdahalede bulunabilecek yakınlıkta çocukların gerisinde uygun bir yerde durmaya özen gösteriniz. Ortamdaki konumunuz izleyen satırlarda sözü edilen beşinci, altıncı ve yedinci maddedeki basamakların başarıyla sergilenmesinde çok önemli bir yere sahiptir.
  4. Oyun arkadaşına ipucu sağlama: Dördüncü maddede de söz edildiği gibi yönlendirici yetişkin olarak uygulamadaki en önemli göreviniz gereksinim duyulduğunda yönlendirme yapmaktır. Oyun arkadaşına etkinlik sırasında çocuğunuzla iletişimi sürdürebilmesi ve ortaya çıkan uygun olmayan davranışlarla başa çıkabilmesi için ipuçları sunarak ve ipuçlarını uygun şekilde silikleştirerek yönlendirmede bulunabilirsiniz. Oyun arkadaşına sunmak için en uygun ipuçları sözel ve model ipuçlarıdır. Örneğin, oyun arkadaşından çocuğunuzu beslenme masasına yönlendirmesini istediğinizi düşünelim. Bu amaçla “‘Şimdi kek yiyeceğiz.’ de ve arkadaşını elinden tutup masaya götür.” diyerek sözel ipucu sunabilir, ardından oyun arkadaşının bu davranışı yerine getirmesini bekleyerek onu bu davranışı sergilediği için pekiştirebilirsiniz. Ya da tahtaya çivi çakma sırasında “Şimdi tahtaya çivi çak” diyerek tahta panoya çivi çakması için model olmasını sağlayabilirsiniz. Zamanla oyun arkadaşına sunduğunuz sözel ipuçlarını silikleştirerek oyun arkadaşının etkinlik sırasında bağımsızlaşmasını sağlayabilirsiniz. İpuçlarının etkili kullanımına ilişkin bilgilerinizi güncellemek üzere Modül 7’yi incelemenizi öneririz.
  5. Otizmli çocuğa ipucu sağlama: Yönlendirici yetişkin olarak diğer bir göreviniz de etkinlikler sırasında çocuğunuzun uygun tepkide bulunmasını sağlayacak ipuçlarını sunmak ve çocuğunuzun performansı iyileştikçe bu ipuçlarını aşamalı olarak geri çekmektir. Çocuğunuzun gereksinim duyduğu ipuçlarının oyun arkadaşı tarafından sunulmasını sağlamak da sizin görevinizdir. Otizmli çocuğa sunmak için en uygun ipuçları fiziksel ve model ipuçlarıdır. Örneğin, labut devirme etkinliği sırasında çocuğunuzun beceriyi sergilemek için desteğe gereksinimi olduğunu düşünelim. Bu süreçte etkinlik sırasında çocuğunuzun arkasında durarak onun tam fiziksel ipucuyla topu atmasını sağlayabilirsiniz. Çocuğunuzun performansı iyileştikçe ipuçlarını (kısmi fiziksel ipucu sunma ve gölge olma şeklinde) silikleştirerek onu etkinliğin gerektirdiği davranışları bağımsız olarak sergilemesi için destekleyebilirsiniz. Oyun arkadaşı da otizmli çocuğa ipucu sunabilir. Örneğin, oyun arkadaşından çocuğun omzuna dokunarak “Şimdi sıra sende topu yerde yuvarla” biçiminde sözel ipucunu sunmasını sağlayabilirsiniz. İpuçlarının etkili kullanımına ilişkin bilgilerinizi güncellemek üzere Modül 7’yi incelemenizi öneririz.
  6. Etkinlikler sırasında gerekli müdahalelerde bulunma: Yönlendirici yetişkin olarak görevleriniz arasında hem oyun arkadaşını hem de otizmli çocuğu etkinlik sırasında doğru tepkide bulunmaları için yönlendirmek olduğundan önceki maddelerde söz edilmişti. Yönlendirici yetişkin olarak bir diğer göreviniz ise gereksinim duyulduğunda hem oyun arkadaşını hem de çocuğunuzu etkinliğe ilişkin yönlendirmektir. Aşağıda etkinliğe ilişkin sunulan yönlendirme örnekleri yer almaktadır.
  • Sıranın hangi çocukta olduğunu belirterek yönlendirmede bulunabilirsiniz: “Şimdi sıra Olcay’da… Şimdi de sıra Melek’te…” gibi.
  • Etkinlik içinde öneriler sunarak yönlendirmede bulunabilirsiniz: “Eve bir de baca takabilirsiniz’”, “Bebeğe su da içirmek ister misiniz?”, “Kim arabanın kapısını açmak ister?” gibi.
  • Kararsız kalınan durumlarda seçim yapmayı kolaylaştırarak yönlendirmede bulunabilirsiniz: “Öyleyse sen kamyonu al, Ali de küreği alsın.” gibi.
  • Çocuklar bir şey talep ettiğinde talebi yerine getirerek ya da talebi yerine getiremeyeceğinizi gerekçesiyle belirterek yönlendirmede bulunabilirsiniz: “Bu bıçağı sana veremem çünkü elini kesebilirsin”, “Peki, bekleyin o zaman ben hemen getireyim.” gibi.
  • Çocukların sorduğu soruları basitçe yanıtlayarak yönlendirmede bulunabilirsiniz: “Evet, yere düşerse kırılır.”, “Buraya gelmesi gereken parça şu, mavi olan.” gibi.
  1. Çocukların uygun davranışlarını pekiştirip uygun olmayan davranışlarını söndürme: Etkinlik sırasında çocuğunuzun ve oyun arkadaşının tüm uygun davranışlarının etkili pekiştireçlerle pekiştirilmesi ve uygun olmayan davranışlarının olabildiğince görmezden gelinerek uygun davranışa yönlendirme yapılması hem etkinliğin tamamlanmasında hem uygulamanın başarıya ulaşmasında hem de çocuk-çocuk ve çocuk-yetişkin arasında olumlu etkileşimin sağlanmasında belirleyici bir role sahiptir. Bu süreçte çocuğunuzun etkinliğin gereklerini yerine getirme, oyun arkadaşıyla etkileşim girişiminde bulunma, oyun arkadaşının etkileşim girişimlerine karşılık verme gibi uygun davranışlarını mutlaka pekiştiriniz. Bu amaçla etkinliğin olağan akışını bozmaması açısından sosyal pekiştireçleri öncelikli olarak tercih ediniz. Ancak gerektiğinde diğer pekiştireçleri de kullanabilirsiniz. Oyun arkadaşının ise yönerge verme, ipucu sunma, etkinliğin gereklerini yerine getirme, uygun şekilde etkileşimde bulunma gibi uygun davranışlarını mutlaka sosyal pekiştireçlerle pekiştiriniz.
  2. Etkinlik geçişlerinde ya da etkinlik içi basamaklarda görsel desteklerden yararlanma ve etkinlik çizelgelerini kullanma: Görsel destekler, sözel iletişim becerileri sınırlı olan otizmli çocuklarla etkileşim kurmada çok önemli bir role sahiptir. Oyun arkadaşlığı uygulaması sırasında da özellikle iletişim kurmakta güçlük çeken otizmli çocuklar için görsel desteklere yer vermek, olası davranış sorunlarının önlenmesinde ve planlanan etkinliklerin başarılı bir şekilde tamamlanmasında işe yarayabilmektedir. Oyun arkadaşlığı uygulamasını gerçekleştirmeden önce akranlarla etkileşim kurmak üzere etkinlik çizelgelerinin nasıl kullanılabileceğine ilişkin örnek videoları izleyiniz! Ek olarak etkinlikler sırasında akran etkileşimini sağlama konusunda hazırlanmış olan ve aşağıda yer verilen etkinlik çizelgesi örneğini inceleyiniz.
  1. Olabildiğince anlaşılır biçimde ve çocuğun ilgilerine yönelik olarak konuşma: Yukarıda sözü edilen tüm maddelerin başarılı bir şekilde uygulanması oyun arkadaşlığı etkinlikleri sırasında söylediğiniz sözlerin, yaptığınız açıklamaların ve sorduğunuz soruların çocuklar tarafından açıkça anlaşılabilir ve çocukların ilgilerine uygun olmasına bağlıdır. Bu süreçte çocuğunuzla göz kontağı kurarak, çocuğunuzun kelime dağarcığındaki sözcükleri kullanarak ve kısa cümleler kurarak onunla etkileşime geçmeniz ya da çocuğunuzun özellikle öğrenmesini istediğiniz ya da ilgisini çekebileceğini düşündüğünüz sözcükleri üstüne basarak ya da “Evet, bebeğin elinde TOP var, kocaman bir TOP.” şeklinde ifadenin sonunda tekrarlayarak ön plana çıkarmanız uygulamanın etkililiğini arttıracaktır. Ayrıca, oyun arkadaşını yönlendirirken kullandığınız ifadelerin terminolojiden uzak ve anlaşılır olması gerekmektedir. Örneğin “Şimdi arkadaşının doğru tepkisini pekiştir.” şeklindeki bir açıklama oyun arkadaşı tarafından yeterince anlaşılamayacağı için bu davranış oyun arkadaşı tarafından sergilenemeyebilir. Bunun yerine “Arkadaşın sana topu attığında ‘Çok iyi bir atıştı. Harikasın!’ diyerek onu ödüllendir.” şeklinde bir açıklama yapabilirsiniz. Oyun arkadaşlığı uygulamasına geçmeden önce aşağıda yer verilen videoyu izleyiniz.

Oyun Arkadaşlığı Uygulamasında Dikkat Edilmesi Gereken On Altın İlke

Önceki modüllerde de ayrıntılı olarak belirtildiği gibi gerek normal gelişim gösteren gerekse otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarla yürütülen tüm uygulamalarda belli ilkelere titizlikle uyulması gerekmektedir. Oyun arkadaşlığı uygulaması için titizlikle uyulması gereken 10 ilke izleyen satırlarda yer almaktadır.

  1. Ortam, araç-gereçler, yönergeler ve ipuçlarını etkinlik amaçlarına ve çocukların özelliklerine uygun olarak düzenleyiniz.
  2. Etkinlik sırasındaki uygun davranışları anında ve etkili şekilde pekiştiriniz.
  3. Uygun olmayan davranışların pekiştireç elde etmemesine özen gösteriniz. Örneğin, uygun olmayan davranışlar gösterdiğinde çocuğunuzu yatıştırmak için dikkatinizi ona yöneltmemeye dikkat ediniz.
  4. Hedef davranışların giderek daha doğru olarak sergilenen biçimlerini pekiştirerek şekil verme sürecine yer veriniz.
  5. Pekiştirmeyi sistematik olarak silikleştiriniz.
  6. Etkinlikler sırasında hem yeni davranışların kazandırılması hem de önceden kazandırılmış davranışların genellenmesine yönelik düzenlemelere yer veriniz.
  7. Etkinlikler sırasında gereksinim duyulduğunda ipucu sunulmasına ve ipuçlarının sistematik olarak silikleştirilmesine özen gösteriniz.
  8. Çocukların hem eğlenmelerini hem de öğrenmelerini sağlayacak etkinlikler planlayınız.
  9. Çocukların hiçbir yönlendirme olmaksızın kendiliğinden başlattıkları tüm etkileşim girişimlerini ve sergiledikleri tüm uygun davranışlarını pekiştiriniz.
  10. Etkinlikleri sırasına mutlaka ortamda bulununuz ve etkinlik sona erene kadar ortamdan ayrılmayınız.