Formları indirin.pdf
Oyun arkadaşlığı, haftada birkaç kez, yaklaşık bir saat süreyle otizmli çocuğun normal gelişim gösteren bir akranıyla önceden planlanmış etkinlikler çerçevesinde etkileşmesinin sağlanmasıdır. Oyun arkadaşlığı uygulamasında aşağıda sıralanan dört önemli etmen vardır:
İlk olarak uygulamada kaç oyun arkadaşının yer alacağına karar verilmelidir. Uygulamaya başlangıçta tek bir oyun arkadaşı ile başlanması, çocuğun performansı iyileştikçe farklı oyun arkadaşlarının da uygulamaya dâhil edilmesi uygulamanın hem edinim hem de genelleme aşamalarında amaca ulaşmasını sağlar. Oyun arkadaşlığı uygulamasında belirleyici olan ikinci etmen uygulamanın yapılacağı ortamdır. Uygulama çocuğun kendi evinde, oyun arkadaşının evinde, oyun parkında, bir kurumda ya da elverişli olan herhangi bir ortamda gerçekleştirilebilir. Oyun arkadaşlığı uygulamasında diğer önemli bir etmen yönlendirici yetişkinin kim olacağıdır. Uygulamayı yürütecek yetişkinin otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarda davranış yönetimi ve beceri kazandırma konularında bilgi ve deneyim sahibi olması gerekmektedir. Uygulamaya ilişkin dördüncü etmen ise otizmli çocuğun uygulamaya hazır olup olmadığıdır. Yoğun davranış sorunları olan ya da ileri düzeyde yetersizlikler gösteren veya oyun becerileri sınırlı olan çocuklarda oyun arkadaşlığı uygulamasına başlamadan önce çocuğu uygulamaya hazır hale getirmeye yönelik çalışmalar yapılmalı, önlemler alınmalıdır. Bu amaçla Modül 13 ve Modül 14’ü tekrar okumanızı öneririz. Oyun arkadaşlığı uygulamasına karar vermeden önce okulöncesi dönemde ve okul döneminde uygulamanın nasıl yürütüldüğüne ilişkin örnek videoları izleyiniz.
Otizmli çocuklarla yürütülen oyun arkadaşlığının olumlu etkilerini gösteren çeşitli bilimsel araştırmalar bulunmaktadır. Kanada’da yürütülen bir araştırmada otizmli çocuğa sahip iki anneye oyun arkadaşlığını yönlendirme eğitimi verilmiştir. Araştırmada annelerin başarıyla oyun arkadaşlığı yönlendiriciliği yapabildikleri görülmüştür. Anneler tarafından yürütülen oyun arkadaşlığı uygulaması hem otizmli çocukların hem de oyun arkadaşlığı yapan çocukların sosyal etkileşim becerilerini geliştirmiştir (Jull ve Mirenda, 2011).
Oyun arkadaşlığı uygulamasının etkileri incelendiğinde otizm spektrum bozukluğu olan bazı çocuklarda uygulama ile birlikte akran etkileşimi becerilerinde hızlı bir artış olduğu, bazılarında ilerlemelerin çok daha yavaş olabildiği görülmektedir. Öte yandan, daha önce belirtilen çocuk hakları açısından bakıldığında etkisi hızlı da olsa yavaş da olsa mümkün olan ilk fırsatta her otizmli çocuğun oyun arkadaşlığından yararlanması için önlemler alınmasının ve bu amaçla uygulamalar yapılmasının ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır.
Oyun arkadaşının belirlenerek bu süreç için yetiştirilmesi (uygulamaya hazır hale getirilmesi) oyun arkadaşlığı uygulamasının ilk ve en önemli basamağıdır. Oyun arkadaşlığı uygulamasına başlamadan önce, çocuğunuza yaşça yakın bir oyun arkadaşı seçiniz. Oyun arkadaşının çocuğunuzun yakın çevresinden bir akran olmasını tercih ediniz. Bu durumun iki çocuğun, oyun arkadaşlığı uygulaması dışında da bir araya gelme ve arkadaşlık ilişkilerini ilerletme şansını arttıracağını unutmayınız. Varsa, otizmli çocuğunuzun kardeşlerinden de bu amaçla yararlanabilirsiniz. Ayrıca, eğer kardeşler arasında etkileşim ve paylaşım sorunu varsa, oyun arkadaşı olarak öncelikle kardeşleri düşünmeniz yerinde olacaktır.
Oyun arkadaşlığı uygulamasının etkili olabilmesi için seçilen oyun arkadaşının bazı özelliklere sahip olması gerekir. Oyun arkadaşının dışa dönük, kurallara uymaya eğilimli ve yetişkinlerin dediklerini yapmaya hevesli olması hem uygulamanın etkili olmasını hem de daha kolay ve keyif alarak yürütülmesini sağlayacaktır. Ek olarak, oyun arkadaşlığına aday çocuğun anne-babasının da oyun arkadaşlığına izin vermesi gerekmektedir. Bu nedenle uygulamaya başlamadan önce gerekli izinleri mutlaka alınız. Hiçbir çocuk ya da anne-babayı oyun arkadaşlığını kabul etmeye zorlamayınız. Bu amaçla aday çocuğa ve anne-babasına oyun arkadaşlığı uygulamasını açıklayınız. Açıklamalarınız sırasında otizmli çocuğunuzun özellikleri, oyun arkadaşlığı uygulamasının nasıl olacağı ve bu süreçte çocuktan neler bekleneceği konularına değininiz. Örneğin, okulöncesi dönemdeki bir oyun arkadaşı adayına yoğun desteğe gereksinimi olan otizmli bir çocuk ve ona sunulacak oyun arkadaşlığı uygulaması ile ilgili olarak aşağıdaki gibi bir açıklama yapılabilir:
“Hepimizin farklı özellikleri var. Mesela ben kıvırcık saçlıyım, sen düz saçlısın, ben daha iyi görebilmek için gözlük kullanıyorum, sen görmek için gözlüğe ihtiyaç duymuyorsun. Arkadaşlarının da pek çok farklı özelliği var. Mesela sen kolayca başka çocuklarla arkadaşlık kurabiliyorsun, oyunlar oynayabiliyorsun ama arkadaşın Seda arkadaşlık kurmakta ve oyunlar oynamakta zorlanabiliyor. Biliyor musun iletişim şekillerimiz de çok farklı? Mesela sen konuşarak diğerleriyle iletişim kurabiliyor, onların sözlerini anlayabiliyorsun, bazı insanlar ise konuşmakta güçlük çekebiliyor ve anlamak için resimlere ihtiyaç duyabiliyor. Arkadaşın Seda senden farklı olarak diğerleriyle iletişim kurmak ve onların söylediklerini daha iyi anlamak için resimlere ihtiyaç duyuyor. Hatta biz onunla resimler yoluyla iletişim kuramadığımızda bazen Seda ellerini alnına vurma ve olduğu yerde sallanma gibi davranışlar sergileyebiliyor. Böyle durumlarda Seda’ya hiçbir şey söylemeden sabırla onun rahatlamasını beklememiz gerekiyor. Seda’nın arkadaşlık etmeyi, arkadaşlarıyla iletişim kurabilmeyi öğrenebilmesi için senin gibi bir oyun arkadaşına ihtiyacı var. Seninle belki hemen arkadaşlık kuramayacaktır. Ancak, biraz gayret edersek, zamanla seni arkadaşı olarak kabul edeceğine inanıyorum. Senin sayende oyun oynamayı da öğrenebileceğini düşünüyorum. Seda’yla arkadaşlık etmek için arada bir bizim eve gelirsen, birlikte top oynayabilirsiniz, evcilik oynayabilirsiniz, boyama yapabilirsiniz. Senin sevdiğin başka oyunları ve çalışmaları da sen Seda’ya gösterebilirsin. Eğer annen ve baban izin verirse Seda’nın oyun arkadaşı olmayı kabul eder misin?”
Bu açıklamaya ek olarak Tohum Otizm Vakfı’nın gerek çocukların gerekse yetişkinlerin otizmli bireyleri anlamalarını kolaylaştırmak amacıyla hazırlamış olduğu çizgi filmi, oyun arkadaşı adayı çocuklara ve anne-babalarına izlettirebilirsiniz. Ayrıca oyun arkadaşlığı becerilerini geliştirme programının etkilerini inceleyen doktora tez çalışmasını incelemeniz de çocuğunuz ve arkadaşı ya da arkadaşlarıyla bu süreci nasıl tasarlayabileceğiniz konusunda size fikir verecektir. Oyun arkadaşlığı uygulamasına geçmeden önce oyun arkadaşlığı videosunu izlemeyi unutmayınız!
Oyun arkadaşlığı uygulamasında sıralanan noktalara dikkat ederek uygulamanın amacına ulaşmasını sağlayabilirsiniz.
Oyun arkadaşlığı uygulamasını planlamadan önce çocuğunuzun aşağıda sıralanan önkoşul becerilere sahip olup olmadığını değerlendiriniz. Çocuğunuzun sıralanan önkoşul becerilere sahip olması uygulamaya hazır olduğunu gösterir. Çocuğunuz bu önkoşul becerilere sahip değilse planda bu becerileri desteklemeye yönelik düzenlemelere de yer veriniz.
Önkoşul becerilere yönelik planlamanın ardından oyun arkadaşlığı uygulamasında ne tür etkinlik ve oyunlara yer vereceğinizi belirleyiniz. Ne tür etkinlik ve oyunlara yer vereceğinizi belirlemek üzere aşağıda sıralanan noktalarda gözlem ve görüşmeler yaparak bilgi edinmeye çalışınız.
Yukarıda önerilen şekilde değerlendirmeler ve ön hazırlıklar yapıldıktan sonra sıra etkinlik ve oyun belirlemeye gelecektir. Bu amaçla kendi deneyimlerinizden ve çeşitli kaynaklardan yararlanabilirsiniz. İnternette yer alan çeşitli siteler ve farklı yayın evleri tarafından çıkarılan çeşitli kaynaklar (örn.,) etkinlik ve oyunların belirlenmesinde yol gösterici olabilir.
Etkinlikler ve oyunlar belirlendikten sonra plana bu etkinlik ve oyunların adlarını ve nasıl yürütüleceğini yazınız. Her bir etkinlik ve oyun için gerekli olan araç-gereçleri de planlayarak uygulama öncesinde temin ediniz. Örneğin yoğun düzeyde desteğe gereksinim duyan otizmli bir çocuk için düzenlenecek bir oyun arkadaşlığı uygulamasında aşağıda sıralanan etkinlikler ve araç-gereçler yer alabilir:
Öte yandan, hafif düzeyde desteğe gereksinim duyan otizm spektrum bozukluğu olan bir çocuk için düzenlenecek bir oyun arkadaşlığı uygulamasında aşağıda sıralanan etkinlikler ve araç-gereçler yer alabilir:
Kullanmayı planladığınız araç-gereçlerin çocuğunuz ve oyun arkadaşı tarafından olabildiğince kolay kullanılabilecek ve özellikle çocuğunuzda takıntılı davranışlara yol açmayacak özelliklerde olmasına dikkat ediniz. Örneğin, çocukların kolayca takıp çıkarabileceği araçları (örn., Legolar, yap-bozlar), takıntılı davranışlara yol açmayan oyuncakları (örn., balık takıntısı olan bir çocukla oyuncak balıklarla değil de çiftlik hayvanlarıyla oynamak, makasla kesme takıntısı olan çocukla kesme yerine yırtma çalışmaları yapmak) tercih ediniz; seçtiğiniz araç-gereçlerin içinde bulunduğu kutuların çocuklar tarafından kolayca açılıp kapanabilen özellikte olmasına (örn., yapıştırıcı, oyun hamuru) özen gösteriniz. Öte yandan bazı durumlarda çocuğunuzun sahip olduğu tekrarlayıcı ilgilerin onun belli etkinlikleri daha kolay yürütmesine yardımcı olacağını unutmayınız ve buna yönelik düzenlemeler yapınız. Örneğin kovalamaca etkinliğinde kovalanan kişinin çocuğun ilgi takıntısı olan bir çizgi film karakterinin maskesini takması ya da kostümünü giymesi, çocuğunuzun kovalama etkinliğine daha istekli katılmasını sağlayabilir.
Etkinlik ve oyunlar ile araç-gereçlere ilişkin planlamaya ek olarak etkinlik ve oyunların süresine ilişkin planlamaya da dikkat ediniz. Oyun arkadaşlığı uygulamasını planlarken ilk zamanlar sürenin yarım saati geçmemesine, ancak ilerleyen zamanlarda yaklaşık bir saat olacak şekilde sürenin aşamalı olarak arttırılmasına dikkat ediniz.
Oyun arkadaşlığı uygulamasının başarılı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için çocuğunuzun belli becerileri yerine getirmesi gerekmektedir. Bu beceriler aşağıda yer almaktadır:
Çocuğunuzun sıralanan bu becerileri sergilemesi için yapacağınız çalışmalara ve alacağınız önlemlere oyun arkadaşlığı uygulamasına yönelik olarak hazırladığınız planda ayrıntılı olarak yer veriniz. Bu konudaki bilgilerinizi tazelemek için Modül 7’de yer verilen yeni davranışlar kazandırmaya ilişkin açıklamaları tekrar okumanızı öneririz.
Oyun arkadaşlığı uygulaması yukarıda sözü edilen noktalar dikkate alınarak planlandıktan sonra uygulama aşamasına geçilir. Planlama sürecinde olduğu gibi uygulama sürecinde de dikkat edilmesi gereken bazı noktalar bulunmaktadır. Bu noktalara izleyen satırlarda yer verilmiştir:
Önceki modüllerde de ayrıntılı olarak belirtildiği gibi gerek normal gelişim gösteren gerekse otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarla yürütülen tüm uygulamalarda belli ilkelere titizlikle uyulması gerekmektedir. Oyun arkadaşlığı uygulaması için titizlikle uyulması gereken 10 ilke izleyen satırlarda yer almaktadır.