BÖLÜM 4 - ETKİLEŞİM BECERİLERİNİ KAZANDIRMAK

MODÜL 18
ORTAK DİKKAT BECERLERİ

Formları indirin.pdf

Elif Tekin İftar
Prof.Dr

Başkalarının Ortak Dikkat Girişimlerine Tepki Verme

Modül Kazanımları

  • Bu modülü tamamladığınızda;
  • Çocuk yetiştirme, davranış kontrolü ve öğretim konusunda dikkat edilmesi önerilen temel noktaları açıklayabilecek,
  • Pekiştirmeyi açıklayabilecek,
  • Sembol pekiştirme uygulamasını açıklayabilecek,
  • Şekil verme uygulamasını açıklayabilecek,
  • Eşzamanlı ipucuyla öğretimi açıklayabilecek,
  • Bekleme süreli öğretimi açıklayabilecek,
  • Aşamalı yardımla öğretimi açıklayabilecek,
  • Zincirleme öğretimini açıklayabilecek,
  • Sosyal öykü öğretimini açıklayabilecek,
  • Video modelle öğretimi açıklayabileceksiniz.

Başkalarının ortak dikkat girişimine tepki verme becerisi kapsamında bu modülde farklı koşullarda adına tepki verme, farklı koşullarda işaret edilen nesneye bakma ve işaret ve bakış yöneltilen nesneye bakma becerilerinin öğretimi ele alınmaktadır.

Adına Tepki Verme Becerisinin Öğretimi

Günlük yaşam içerisinde iletişim kurmak ya da sosyal etkileşim başlatmak için çevremizdeki kişilere birçok kez isimleriyle sesleniriz. Kimi zaman çevremizdeki kişilerin dikkatini çekebilmek üzere seslenirken ses tonumuzu yükselttiğimiz ve vücut hareketlerimizi kullandığımız durumlar bile olur. Çoğunlukla mesajlarımızı, kişilerin dikkatini kendimize çektiğimizden emin olduktan sonra iletmeyi tercih ederiz. Bunun için dikkatini çekmeye çalıştığımız kişinin bize bakıp bakmadığını ve bizimle göz göze gelerek göz kontağı kurup kurmadığını kontrol ederiz. Çevremizdeki kişilerin bize ismimizle seslenmesi durumunda da bunu bir iletişim girişimi olarak algılar ve dikkatimizi ismimizi söyleyen kişiye yöneltiriz. Bir başka ifadeyle, adımıza tepki veririz. Bu sırada çoğunlukla bize seslenen kişiye doğru bakar ve onunla göz kontağı kurarız. Bu davranışımız karşımızdaki kişi tarafından başlatılan iletişim girişimine dikkatimizi yöneltmemizi sağlar. Bununla birlikte, kişiye iletişimsel girişimini kabul ettiğimiz ya da iletmek üzere olduğu mesajı almak üzere hazır bulunduğumuz mesajını veririz.

Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar ise kimi zaman akranlarının günlük yaşamda kendiliğinden farkına varmadan defalarca tekrar ettiği “başkalarına dikkatini yöneltme” ve “adına tepki verme” becerilerini sergileyememektedirler. Otizmli çocuğunuza “adına tepki verme” becerisini öğretmeyi hedeflediğinizde öğretimde aşağıda sıralanan üç aşamayı sırasıyla izlemeniz önerilmektedir:

Aşama 1: Meşgul değilken adına tepki verme

Aşama 2: Meşgulken adına tepki verme

Aşama 3: Uzaktan adına tepki verme

Öğretim Aşamaları

Aşama 1: Meşgul Değilken Adına Tepki Verme

Otizmli çocuğa adına tepki verme becerisinin öğretiminde ilk aşama çocuk “herhangi bir etkinlik ile meşgul değilken adına tepki verme” becerisinin öğretimidir. Bu aşamada öğretim iki basamaktan oluşmaktadır.

  1. Basamak: Çocuğunuzla fotoğrafta görüldüğü gibi yüz yüze olacak şekilde karşılıklı sandalyelerde ya da yerde oturunuz.

  • Çocuğunuzun herhangi bir etkinlik ile meşgul olmadığından ya da dikkatini herhangi bir şeye yöneltmediğinden emin olduğunuz bir anda çocuğunuza adı ile yalnızca bir defa sesleniniz.
  • Adı ile seslenmenizin ardından çocuğunuz sizinle göz kontağı kurduğunda, hemen yiyecek/içecek pekiştireci sununuz ve size bakmasından ne kadar memnun olduğunuzu coşkulu bir şekilde ifade ederek sosyal pekiştirme yapınız. Örneğin adıyla seslenmenizin ardından çocuğunuz sizinle göz kontağı kurduğu an; “Bana çok güzel bakıyorsun, harikasın.” diyerek küçük bir parça çubuk kraker verebilirsiniz.
  • Bu basamakta belirlemeniz gereken başarı ölçütü çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) “adıyla seslenildiğinde seslenen kişinin gözlerine bakması” dır. Çocuğunuz başarı ölçütünü sağlayıncaya kadar öğretime devam ediniz. Çocuğunuzun tepkilerine ilişkin veri toplamak için veri toplama formunu kullanabilirsiniz.

Öğretim sırasında çocuğunuzun ilgilerine ve tercihlerine bağlı olarak hoşuna gidebilecek ek sosyal pekiştirmelere yer verebilirsiniz. Örneğin, çocuğunuzun hoşlanacağını düşünüyorsanız başını okşayabilirsiniz. Bu noktada önemli olan çocuğunuz için en etkili pekiştireçleri kullanıyor olmanızdır. Etkili pekiştireç belirleme ve pekiştirme uygulamalarına ilişkin bilgilerinizi tazelemek için Modül 7’yi  tekrar incelemenizi öneririz.

Adı ile seslenmenizin ardından çocuğunuz size bakmayabilir; bir başka ifadeyle çocuğunuz adına tepki vermeyebilir. Böyle bir durumda önceden hazırladığınız yiyecek/içecek pekiştirecini çocuğunuzun gözlerinin önünden ve kendi gözlerinizin önünden uygun hızda dolaştırınız. Böylece çocuğunuzun sevdiği pekiştirece bakarken sizin gözlerinize de bakmasını sağlayacaksınız.

Öğretim sırasında çocuğunuz sizinle, yukarıdaki fotoğraftaki gibi, çok kısa bir an için bile göz kontağı kurarsa hemen yiyecek/içecek pekiştirecini çocuğunuza veriniz ve aynı anda coşkulu bir şekilde size bakmasından çok memnun olduğunuzu söyleyiniz/ifade ediniz ve pekiştireci çocuğunuza veriniz.

Çocuğunuz basakta ölçütü karşıladıktan sonra ikinci basamağı uygulamaya geçiniz.

2. Basamak: Bu basamakta çocuğunuzun adına tepki verme davranışına şekil verme süresini uygulayınız.

1. Çocuğunuzla yine fotoğrafta görüldüğü gibi yüz yüze olacak şekilde karşılıklı sandalyelerde ya da yerde oturunuz.

2. Bu basamakta belirlemeniz gereken başarı ölçütü çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) “adıyla seslenildiğinde seslenen kişinin gözlerine en az iki saniye süreyle kendiliğinden bakması” dır. Çocuğunuz başarı ölçütünü sağlayıncaya kadar öğretime devam ediniz.

Birinci basamaktaki uygulamayı şekil verme sürecini uygulayarak tekrar ediniz. Birinci basamaktaki uygulamadan farklı olarak çocuğunuzun pekiştireç alabilmesi için göz kontağı süresini aşamalı olarak arttırınız. Çocuğunuzun pekiştirece ulaşabilmesi için gerekli göz kontağı süresini aşamalı olarak iki saniyeye kadar çıkartınız. Başka bir deyişle, pekiştireci çocuğunuz sizinle göz kontağını en az iki saniye sürdürdükten sonra veriniz. Bu süreçte içinizden “bir, iki, üç…” diyerek saniyeleri sayabilirsiniz.

Belirlediğiniz başarı ölçütüne bağlı olarak her oturumda beş ya da 10 deneme gerçekleştiriniz ve tüm denemeleri benzer şekilde gerçekleştiriniz. Öğretim oturumlarında çocuğunuzun tepkilerine ilişkin veri toplama formunu  kullanabilirsiniz.

Çocuğunuzla “adına tepki verme” becerisinin birinci aşamasının öğretimine yönelik gerçekleştirdiğiniz tüm denemelerde çocuğunuzu sürekli pekiştiriniz. Ancak çocuğunuzun göz kontağı süresini arttırabilmek için mutlaka başlangıçta çocuğunuza adı ile seslenmenizin ardından çocuğunuz sizinle göz kontağı kurduğu anda; ilerleyen aşamalarda ise, adıyla seslenmenizin ardından çocuğunuz sizinle en az iki saniye süreyle göz kontağı kurduğunda onu pekiştirmelisiniz. Çocuğunuz ile meşgul değilken adına tepki verme becerisinin öğretimine ilişkin örnek uygulama videosunu izleyiniz.

Çocuğunuz belirlediğiniz başarı ölçütünü karşıladığında Aşama 2’yi uygulamaya başlayınız. Aynı zamanda çocuğunuzla “herhangi bir etkinlik ya da nesne ile meşgul değilken adına tepki verme” becerisinin genellenmesini sağlamak üzere çalışmalar gerçekleştiriniz. İlerleyen bölümde adına tepki verme becerisine yönelik genelleme çalışmalarına ilişkin öneriler yer almaktadır.

Aşama 2: Meşgulken Adına Tepki Verme

Adına tepki verme becerisinin öğretiminde ikinci aşama çocuğunuza “herhangi bir etkinlik ile meşgulken adına tepki verme” becerisinin öğretimidir. Bu aşamada da iki basamaklı bir öğretim süreci gerçekleştirilmektedir.

  1. Basamak: Öğretimin birinci basamağında Aşama 1’de izlenen süreci çocuğunuz sizinle yüz-yüze ve karşılıklı pozisyonda ve bir nesneyle ya da etkinlikle meşgulken tekrar uygulayınız. Bu çalışmayı gerçekleştirebilmek için çocuğunuzun sizinle yüz yüze ve karşılıklı pozisyondayken bir etkinlik ya da nesne ile meşgul olmasını sağlayabilirsiniz. Örneğin, ona sevdiği bir oyuncağı verip çocuğunuz bu oyuncakla meşgulken ona adıyla seslenebilirsiniz. Bunun yanı sıra, çocuğunuzun günlük yaşamda kendi ilgileri doğrultusunda bir etkinlik ya da nesneyle doğal olarak meşgul olduğu anlarda da bu çalışmayı gerçekleştirebilirsiniz. Örneğin, öğün zamanında çocuğunuz masada bir şeyler yemeye çalışırken birkaç öğretim denemesi yapmayı planlayabilirsiniz.
  2. Basamak : İkinci basamakta aynı uygulamayı gerçekleştiriniz. Bu basamakta belirlemeniz gereken başarı ölçütü çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) “meşgulken adıyla seslenildiğinde seslenen kişinin gözlerine en az iki saniye süreyle kendiliğinden bakması” dır. Çocuğunuz başarı ölçütünü sağlayıncaya kadar öğretime devam ediniz. Çocuğunuza meşgulken adına tepki verme becerisinin öğretimini gerçekleştirmeden önce örnek uygulama videosunu izleyiniz.

Çocuğunuz belirlediğiniz başarı ölçütünü karşıladığında Aşama 3’e geçiniz. Aynı zamanda çocuğunuzla “bir etkinlik ya da nesne ile meşgul iken adına tepki verme” becerisinin genellenmesi sağlamak üzere çalışmalar gerçekleştiriniz.

Aşama 3: Uzaktan Adına Tepki Verme

Adına tepki verme becerisinin öğretiminde Aşama 3 çocuğa “uzakta yer alan bir kişinin adıyla seslenmesi durumunda adına tepki verme” becerisinin öğretimidir. Bu aşamada yine iki basamaklı bir öğretim süreci gerçekleştirilmektedir.

Basamak 1: Aşama 1’de uygulanan süreci, çocuğunuz sizden belli bir mesafe uzaklıkta ve bir nesneyle ya da etkinlikle meşgulken tekrar ediniz.

Basamak 2: Aşağıda sıralanan çalışmaları yapınız:

  • Öğretimde ilerleme gerçekleştikçe çocuğunuzun özelliklerini dikkate alarak çocuğunuzla aranızdaki mesafeyi aşamalı olarak arttırınız. Örneğin, başlangıçta öğretimi çocuğunuza yarım metre uzaklıkta bir mesafeden adıyla seslenerek gerçekleştirirken; ilerleyen zamanda çocuğunuzla aranızdaki mesafeyi aşamalı olarak 80 cm, bir buçuk metre ve birkaç metreye çıkartacak şekilde planlayabilirsiniz.
  • Birinci ve ikinci aşamada olduğu gibi üçüncü aşamada da çocuğunuz için belirleyeceğiniz başarı ölçütü beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) çocuğunuzun kendisine belli bir mesafe uzaklıktan adı ile seslenildiğinde bağımsız olarak adına tepki vermesi ve seslenen kişi ile en az iki saniye göz kontağı kurmasıdır. Çocuğunuz başarı ölçütünü sağlayıncaya kadar öğretimi sürdürünüz.
  • Çocuğunuz belirlediğiniz başarı ölçütünü karşıladıktan sonra uzaktan adına tepki verme becerisinin öğretimine çocuğunuz yürürken ya da büyük kas becerilerinden oluşan bir etkinlikle (örn., trambolinde zıplama, top oynama) meşgul olurken devam ediniz. Çocuğunuz belirlediğiniz başarı ölçütünü karşıladığında çocuğunuzun özelliklerini dikkate alarak aranızdaki mesafeyi uygun bir şekilde aşamalı olarak arttırınız.
  • Çocuğunuzla “uzaktan seslenildiğinde adına tepki verme” becerisini çalışırken; aranızdaki mesafeyi arttırmanın yanı sıra, çocuğunuza adı ile seslenirken duruşunuzu değiştirebilir ya da etkinlikleri çeşitlendirebilirsiniz. Böylece gerçekleştirdiğiniz uygulamanın zorluk düzeyini aşamalı olarak arttırabilirsiniz.
  • Çocuğunuzla “uzaktan seslenildiğinde adına tepki verme” becerisinin genellenmesi sağlamak üzere çalışmalar gerçekleştiriniz. İzleyen bölümde genelleme çalışmalarına ilişkin öneriler yer almaktadır.

Genelleme: Doğal Ortamlarda Adına Tepki Verme

  • Genelleme çalışmaları için çocuğunuzun günlük rutin içerisinde etkileşime girdiği herkesten yararlanmaya çalışınız. Örneğin bu kişi çocuğunuzun okuldaki bir arkadaşı, öğretmeni, aile üyelerinden biri ya da bir komşu olabilir.
  • Günlük rutin içerinde doğal bağlamda ve çeşitli etkinlikler sırasında çocuğa adı ile seslenilebilecek tüm fırsatları değerlendiriniz ve uygulamayı mümkün olabildiğince doğallaştırınız. Başka bir deyişle, gerçekten çocuğa adıyla seslenmek için gerekçe ve fırsatlar yaratarak öğretimi gerçekleştirmeye çalışınız.
  • Genelleme çalışmalarının başında çocuğunuz sizinle göz kontağı kurduğu anda süreyi dikkate almaksızın, anında pekiştirme yapınız. Bazı durumlarda yalnızca sosyal pekiştirme yapabilirsiniz. Örneğin, çocuğunuza onun hoşuna gidebilecek şeyler söylerken, başını okşayabilir ya da ona sarılabilirsiniz. Bazı durumlarda ise ödül olarak ona gösterdiğiniz bu davranışlarla birlikte sevdiği nesneleri ya da yiyecek-içecekleri verebilir ya da sevdiği bir etkinliği sizinle ya da tek başına yapmasına izin verebilirsiniz.
  • Genelleme çalışmalarını da adına tepki verme becerisini öğretmeye başladığınız ilk zamanlarda olduğu gibi sistematik ve planlı bir şekilde yürütmeniz gerekir. Bu amaçla, çocuğunuzun adına tepki verme becerisini yeterli düzeyde genelleyip genellemediğine karar vermek için başarı ölçütü belirleyiniz. Genelleme için belirleyeceğiz başarı ölçütü doğal ortamlarda beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) kendisine adı ile seslenildiğinde kendiliğinden adına tepki vermesi ve seslenen kişi ile en az iki saniye göz kontağı kurmasıdır. Ancak genelleme çalışmaları sırasında farklı kişilerden, farklı ortamlarda, doğal zaman ve koşullarda yararlanacağınız için yapacağınız denemelerin arasına başka etkinlikler ve çalışmalar da girebilir. Dolayısıyla, genelleme için belirlediğiniz başarı ölçütünü (5/5 ya da 9/10) aynı oturum ya da ders içerinde almak zorunda değilsiniz.
  • Çocuğunuzla adına tepki verme becerisinin genellenmesine yönelik doğal ortamlarda çalışmaya başlamadan önce örnek uygulama videosunu izleyiniz.

Önemli Noktalar

  • Her denemede çocuğunuza adıyla yalnızca bir kez sesleniniz. Bir denemede çocuğunuza üst üste birden fazla kez adıyla seslenmeyiniz.
  • Tüm aşamalarda başarı ölçütü olarak çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) adıyla seslenildiğinde seslenen kişinin gözlerine en az iki saniye süreyle kendiliğinden bakmasını hedefleyiniz. Çocuğunuz başarı ölçütünü sağlayıncaya kadar öğretime devam ediniz.
  • Tüm aşamalarda öğretimi iki basamakta gerçekleştiriniz. İlk basamakta adı ile seslendiğinizde çocuğunuz size baktığı anda pekiştirirken; ikinci basamakta çocuğunuz sizinle en az iki saniye göz kontağı kurduğunda pekiştiriniz.
  • Her aşamada başarı ölçütü karşıladıktan hemen sonra genelleme çalışmalarını gerçekleştiriniz ve becerinin çocuğunuz tarafından farklı ortam, kişi ve koşulların varlığında sergilenebilmesini amaçlayınız.

İşaret Edilen Nesneye Bakma

İşaret Edilen Yakındaki Nesneye Bakma

Bu becerinin öğretimi iki basamaktan oluşmaktadır. Her iki öğretim basamağı için çocuğunuzun sevdiği nesne ve oyuncaklar ile kapaklı şeffaf bir kutuya ihtiyaç duymaktasınız. Bu amaçla, şeffaf saklama kabı, cam ya da plastik kavanoz kullanabilirsiniz.

  1. Basamak: Bu basamakta kazandırmak istediğimiz beceri, çocuğunuzun bir kutunun içinde duran nesneye bakmasıdır. Çocuğunuzla karşılıklı olacak şekilde masada ya da yerde oturabilirsiniz. Şeffaf kutunun içine çocuğunuzun sevdiği bir nesne ya da oyuncak yerleştiriniz ve kapağını kapatınız. Kutuyu masanın yanına çocuğun görebileceği şekilde koyunuz.
  • Parmağınızla kutuyu işaret ederek coşkulu bir şekilde “Bak.” ya da “Şuna bak.” diyerek yönerge sununuz. Yönergeyi sunarken asla kutunun içindeki nesnenin adını söylemeyiniz.
  • Çocuğunuz nesneye baktığı anda çocuğunuzun nesneye ulaşmasını sağlayarak çocuğunuzu pekiştiriniz. Yönergeyi sunmanıza rağmen çocuğunuz nesneye bakmazsa kutuyu alarak çocuğunuzun görüş alanına yaklaştırınız.
  • Bu basamakta başarı ölçütü olarak çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) yönergeye doğru tepki vermesini kutuya bakmasını hedefleyiniz. Birkaç denemede bir kutunun yerini değiştiriniz ve çocuğunuzun ölçütü bu şekilde karşılamasına dikkat ediniz.
  • Çocuğunuzla ölçütü karşıladıktan sonra ikinci basamağın uygulamasına geçiniz.
  1. Basamak Çocuğunuzla yine yüz yüze olacak şekilde karşılıklı oturunuz. Birinci basmakta olduğu gibi şeffaf kutunun içine çocuğunuzun sevdiği bir nesne ya da oyuncak yerleştiriniz ve kapağını kapatınız. Kutuyu masanın yanına çoğun görebileceği şekilde koyunuz. Bu basamakta amaç yine çocuğun kutu içindeki nesneye bakmasıdır.
  • Parmağınızla kutuyu işaret ederek coşkulu bir şekilde “Bak.” ya da “Şuna bak.” diyerek yönerge sununuz. Bu basamakta pekiştirmeyi farklılaştırmanız beklenmektedir. Çocuğunuz nesneye baktığı anda çocuğunuzun nesneye ulaşmasını sağlamak yerine nesne hakkında çocuğunuzun ilgisini çekecek ve hoşuna gidecek şekilde konuşunuz.

Bu basamakta yine başarı ölçütü olarak çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) yönergeye doğru tepki vermesini ve kutuya bakmasını hedefleyiniz. Öğretim sırasında yönergeyi sunarken asla kutunun içindeki nesneyi söylemeyiniz.

Bu basamakta çocuğunuzun ısrarla eline almak isteyeceğini ve takıntı oluşturabileceğini düşündüğünü nesnelerle çalışmamaya dikkat ediniz. Çocuğunuz ısrarla nesneye ulaşmak isterse bunu görmezden geliniz ve nesneye ulaşmasını engelleyiniz. İkinci basmakta da ölçüt alındıktan sonra, son basamağın uygulamasına geçiniz.

  1. Basamak: Bu basmakta amaç çocuğunuzun nesneye bakması ve nesnenin adını olabildiğince doğru bir şekilde söylemesini sağlamaktadır. Öğretimi 2. Basamakta olduğu gibi gerçekleştiriniz ve çocuğunuz nesneye baktığı anda nesnenin adını söylemesi için ona model olunuz. Ancak ilerleyen denemelerde çocuğunuza sunduğunuz model ipucunu aşamalı olarak silikleştiriniz. Ortak dikkat çalışmasının bu aşamasına gelen çocukların çoğunun sözcük taklidi yapabileceği varsayılmaktadır. Çocuğunuzla ortak dikkat becerisinin bu aşamasını çalışıyor ancak çocuğunuz sözcük taklit edemiyorsa, anlaşılır olmasa bile çocuğunuzun belli sesler çıkarmasını hedefleyebilirsiniz.

Yönergeyi sunmanıza rağmen çocuğunuz nesneye bakmazsa kutuyu alarak çocuğunuzun görüş alanına yaklaştırınız. Ortak dikkat öğretimi basamaklarının hiçbirinde, çocuğunuzun başını nesneye doğru çevirmek gibi bir fiziksel ipucu asla kullanmayınız.

Çocuğunuz art arda sunulan denemelerden sıkılabilir. Böyle bir durum gözlediğinizde denemeleri art arda sunmak yerine dağınık olarak sunabilirsiniz. Çocuğunuzla başka becerilerin öğretimine ilişkin denemeler gerçekleştiriyorsanız arada bir işaret edilen nesneye bakma becerisinin üçüncü basamağına ilişkin denemeler sunabilirsiniz. Ya da oyun zamanlarında bu denemelere yer verebilirsiniz.

Bu basamakta yine başarı ölçütü olarak çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) yönergeye doğru tepki vermesini ve kutuya bakmasını hedefleyiniz. Çocuğunuzla üçüncü basamakta ölçütü karşılayınca başka bir nesne ile çalışmaya başlayabilirsiniz.

Çocuğunuzla en az üç farklı nesne ile işaret edilen nesneye bakma becerisinin öğretimini çalışınız. Öğretim sırasında çocuğunuzda bıkkınlık yaratabileceğini düşünüyorsanız; birinci basamakta 3-5 nesne ile çalışabilir, bu nesnelerin tümünde ölçüt karşıladıktan sonra ikinci basamağı ve ardından üçüncü basamağı uygulayarak öğretimi gerçekleştirebilirsiniz. İşaret edilen yakındaki nesneye bakma becerisinin öğretimine ilişkin örnek uygulama videolarını izleyiniz.

İşaret Edilen Uzaktaki Nesneye Bakma

Bu aşamada amaç ortak dikkat sırasında sosyal etkileşimde bulunmaktadır. Bunu gerçekleştirebilmek için çocuğun çevresinde sıra dışı durumlar yaratmanız gerekmektedir. Örneğin tavana kocaman oyuncak bir bebek asarak, masanın üzerine bir bisiklet yerleştirerek, ortamdaki bir kişinin karnına yastık koyarak, kafasına bir peruk takarak sıra dışı durumlar yaratabilirsiniz.  Ardından çocuğunuza gün içinde yarattığınız durumla karşı karşıya kalmasını sağlayarak deneme gerçekleştiriniz.

  • Ani bir hareketle ve çok şaşırmış bir yüz ifadesi ile yaratığınız durumu parmağınızla işaret ediniz ve aynı anda “Aman tanrım, şuna bak!İnanmıyorummm.” gibi çok abartılı bir ifade ile yönergeyi sununuz. Yönergeyi sunarken arada bir çocuğunuzun adını söyleyebilirsiniz.
  • Çocuğunuzun sizin işaretinizi takip ederek önce sıra dışı ve ilginç olan duruma bakması, sonra dönüp size bakmasını hedefleyiniz.
  • Çocuğunuz sizin işaretinizi takip ederek önce sıra dışı ve ilginç olan duruma bakıp sonra dönüp size baktığında durum üzerinde abartılı bir konuşma yaparak sözel pekiştirme yapınız. Bu aşamada çocuğunuzun neşeye ulaşmasını ya da etkileşimi girmesini sağlayabilirsiniz.
  • Sözel pekiştirme sırasında çocuğunuzun taklit edebileceği sözcük ve ifadeleri kullanmaya özen gösteriniz.
  • Çocuğunuz sıra dışı ve ilginç olan durumdan bakışlarını tekrar size kaydırdığında örneğin, mutfak masasının üzerine bisiklet yerleştirerek sıra dışı bir durum yarattığınızı düşünelim. Çocuğunuzla yemek için mutfağa girdiğinizde; “Aman tanrım, şuna bak! İnanmıyorummm.” çok abartılı bir ifade ile yönergeyi sununuz.
  • Çocuğunuz sizin işaretinizi takip ederek önce masanın üzerindeki bisiklete bakıp sonra dönüp size baktığında “Aaa bisiklet masaya çıkmış. Çok komik! Şimdi pattt diye düşecek.” gibi konuşmalar yaparak sözel pekiştirme yapınız. Bu aşamada bisikleti “patt” diyerek yere indirebilir ya da kornasını çalabilirsiniz.

Bu uygulamayı gerçekleştirirken çocuğunuzla en az üç farklı durumda çalışmayı ve ölçüt almayı hedefleyiniz. Bu aşamada aynın durum üzerinde ölçüt karşılanıncaya kadar deneme sunmak çocuğunuz için sıkıcı olabilir ve dikkat çekici özelliğini kaybedebilir. Bu durumun önüne geçebilmek için sıra dışı olan bir duruma ilişkin 8-10 denemeye yer verdikten sonra bir başka sıra dışı durum üzerinde çalışarak denemeli dönüşümlü bir şekilde gerçekleştirebilirsiniz. Böyle bir uygulamada her bir duruma ilişkin sözel pekiştirecinizin farklı olması gerekmektedir. Aynı zamanda aynı durum üzerine gerçekleştirdiğiniz sözel pekiştirmeleri de zamanlar farklılaştırmalısınız. İşaret edilen uzaktaki nesneye bakma becerisinin öğretimine ilişkin uygulama videosunu izleyiniz. 

Çocuğunuz nesneye baktıktan sonra tekrar dönüp size bakmıyorsa çocuğunuzun sevdiği sesli ve hareketli oyuncaklar ile ek çalışma yapabilirsiniz. Oyuncağı kurarak masanın üzerine bırakınız. Oyuncak durduğunda hiçbir şey yapmayınız ve çocuğunuz size baktığı anda oyuncağı tekrar çalıştırınız. Bu etkinliği farklı oyuncaklar tekrar ediniz.

Çocuğunuzla bu aşamada ilerleme kaydedemediğinizde farklı bir öğretim uygulaması ile çalışmaya devam edebilirsiniz. İlerleyen bölümde ortak dikkat becerisinin öğretiminde kullanabileceğiniz farklı bir öğretim uygulaması yer almaktadır.

Bakış Yöneltilen Nesneye Bakma

Bu aşamada amaç çocuğunuza başkalarının bakışlarını izlemeyi öğretmektir. Çocuğunuzla masada karşılıklı olacak şekilde oturunuz. Masanın üzerine üç nesneyi bir üçgenin üç köşesini oluşturacak şekilde yerleştiriniz.

  1. Basamak: Başınızı nesneye doğru çeviriniz ve nesneye bakınız. Aynı anda “Bana şunu ver.” diyerek yönerge sununuz ancak nesnenin adını söylemeyiniz. Çocuğunuzdan nesneyi alıp size vermesini sağlayınız. Öğretimin başlarında fiziksel ipucu sunarak çocuğunuzun nesneyi alıp size vermesini sağlayınız. Aşamalı olarak ipucunu silikleştiriniz. Başarı ölçütünü beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) doğru tepki olarak belirleyiniz. Denemeler sırasında zaman zaman nesnelerin masanın üzerindeki konumunu değiştiriniz. En az üç farklı nesne setiyle ölçütü karşılamayı hedefleyiniz.
  2. Basamak: Bu basamakta başınızı çevirmeden nesneye bakışlarını kaydırarak bakınız. Öğretim sürecini birinci basamaktaki gibi gerçekleştiriniz. Başarı ölçütünü yine beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) doğru tepki olarak belirleyiniz. Denemeler sırasında zaman zaman nesnelerin masanın üzerindeki konumunu değiştirmeyi unutmayınız. En az üç farklı nesne setiyle ölçütü karşılamayı hedefleyiniz. Bakış yöneltilen nesneye bakma becerisinin öğretimine ilişkin uygulama videosunu izleyiniz.

Ortak dikkat girişimine tepkide bulunma ve ortak dikkat başlatma becerileri çocuğunuzun günlük yaşamında çok sık sergileyebileceği davranışlardır. Dolayısıyla, çocuğunuza ortak dikkat becerilerinin en doğal biçimde kullanılmasını öğretmeyi hedeflemelisiniz. Bu becerilerin öğretiminde mümkün olabildiğinde az ipucu kullanmaya özen gösteriniz. Otizmli çocuklara ortak dikkat becerilerinin öğretiminde ipucunun giderek arttırılması, ipucunun giderek azaltılması, video modelle öğretim, doğal öğretim yöntemleri, replik silikleştirme gibi uygulamalı davranış analizine dayalı diğer öğretim uygulamaları da kullanılabilmektedir. Sizler de ortak dikkat becerilerinin öğretiminde sıralanan öğretim uygulamalarından birini kullanabilirsiniz.

Örneğin çocuğunuza ortak dikkat becerilerinin öğretimini ipucunun giderek arttırılması yöntemiyle kazandırmayı hedefleyebilirsiniz. Anımsayacağınız gibi ipucunun giderek arttırılması yönteminde; öğretime en düşük düzeyde ipucunun kullanılmasıyla başlanır ve çocuğun performansına bağlı olarak ipucunun türü ve yoğunluğu arttırılır. Yöntem birden fazla ipucunun kullanımını içermektedir. Kullanılacak ipucu türleri öğretimden önce planlanmalıdır. Çocuk kendisine sunulan zaman içinde doğru tepkide bulunmaz ise bir üst düzeydeki ipucu sunulur.

Örneğin çocuğunuza ipucunun giderek arttırılması yöntemi ile ortak dikkat girişimine tepkide bulunma davranışını oluşturan üç alt davranışı da öğretmeyi hedeflediğinizi düşünelim:

  1. “işaret edilen nesneye bakma”
  2. “hedef nesne ile ilgili uygun bir sözel ifade kullanma”
  3. “bakışlarını yetişkine yöneltme”

Bu üç alt davranışın öğretimini aynı öğretim uygulaması içinde art arda gerçekleştirmeniz beklenmektedir. Bir başka ifade ile; ipucunun giderek arttırılması uygulamasıyla sunacağınız bir öğretim oturumunda öncellikle çocuğunuza “işaret ettiğiniz hedef nesneye bakma” davranışı ardından “hedef nesne ile ilgili uygun bir sözel ifade kullanma” davranışı ve son olarak “bakışlarını yetişkine yöneltme” davranışına ilişkin öğretim sunmanız gerekmektedir.

Çocuğunuza “işaret ettiğiniz hedef nesneye bakma” davranışını sergilemesini sağlarken ipucu düzeylerini aşağıdaki gibi kullanabilirsiniz:

  1. Parmakla hedef nesneyi işaret ederek “Aaa şuna bak.” gibi bir ifade kullanabilirsiniz. Bu ifadenin çocuğunuz için davranışı yerine getirmeye yönelten yönerge olduğunu düşününüz.
  2. İşaret ipucu: Çocuğunuzun bakış açısı içinde parmağınız ile işaret ederek işaret ipucu (jest ipucu) kullanabilirsiniz.
  3. İşaret ve sözel ipucu: Parmağınız ile işaret ederek ve aynı anda “Şunu gördün mü!” gibi bir ifade kullanarak işaret ipucu ve sözel ipucu kullanabilirsiniz.
  4. Fiziksel ipucu ve sözel ipucu: Çocuğunuzun çenesine hafifçe dokunarak hedef nesnenin olduğu yöne doğru başını çevirmesini sağlamak ve aynı anda “Şuna bak.” gibi bir ifade söyleyerek fiziksel ipucu ve sözel ipucu sunabilirsiniz.

Hemen ardından çocuğunuzun “hedef nesne ile ilgili uygun bir sözel ifade kullanma” davranışını sergilemesini sağlamak üzere ipucu düzeylerini aşağıdaki gibi uygulayabilirsiniz:

  1. Ortamdaki nesnenin çoğunuz için hedef uyaran olmasını ve çocuğunuzun bu nesne varlığında uygun sözel ifade kullanmasını bekleyiniz.
  2. Model ipucu: “Kocaman bir top” gibi sözel bir ifade kullanarak çocuğunuza model olabilirsiniz.
  3. Sözel ipucu: “Top de” gibi bir ifadeyle çocuğunuza sözel ipucu sunabilirsiniz.

Hemen ardından ise çocuğunuzun “bakışlarını yetişkine yöneltme” davranışını sergilemesini sağlamak üzere ipucu düzeylerini aşağıdaki gibi uygulayabilirsiniz:

  1. Ortamda uygulamacı bulunmanızın çocuğunuz için hedef uyaran olmasını ve çocuğunuzun sizin varlığınızda bakışlarını size yöneltmesini bekleyiniz.
  2. İşaret ipucu: Çocuğunuzun tercih ettiği bir yiyecek pekiştirecini önce çocuğunuzun baktığı nesneye daha sonra kendi gözlerinize doğru yavaşça yönlendirerek işaret ipucu sunabilirsiniz.
  3. İşaret ipucu ve sözel ipucu: Çocuğunuzun tercih ettiği bir yiyecek pekiştirecini önce çocuğunuzun baktığı nesneye daha sonra kendi gözlerinize doğru yavaşça yönlendirebilirsiniz ve aynı anda “Bana bak” diyerek işaret ipucu ve sözel ipucu kullanabilirsiniz.
  4. Fiziksel ipucu ve sözel ipucu: Çocuğunuzun çenesine hafifçe dokunarak kendinize doğru yöneltebilirsiniz ve aynı anda “Bana bak” diyerek fiziksel ipucu ve sözel ipucu sunabilirsiniz.

Önemli Noktalar

Çocuğunuza “ortak dikkat girişimine tepki verme” becerisinin öğretiminde ipucunun giderek arttırılması yöntemini kullanmayı planlıyorsanız aşağıda sıralanan noktaları dikkate almanız gerekmektedir:

  • Öğretimde kullanacağınız ipucu türlerini, yoğunluklarını ve sırasını öğretimden önce planlamalısınız.
  • En az üç farklı ipucu düzeyi belirlemelisiniz.
  • Çocuğunuzun doğru tepkide bulunması için gerekli olan en düşük düzeyde ipucunu kullanarak öğretime başlayınız ve çocuğunuzun tepki göstermesi için bekleyiniz. Çocuğunu belirlediğiniz yanıt aralığı süresince tepkide bulunmaz ise bir üstte yer alan ipucu düzeyine geçiniz.
  • Belirlediğiniz ipucu düzeylerinin her birinde yönerge sunmayı ve doğru tepkileri pekiştirmeyi unutmayınız.

Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklara ipucunun giderek arttırılmasıyla öğretimle ortak dikkat becerisinin öğretildiği tez çalışmasını ve video modelle öğretim uygulamasıyla öğretildiği tez çalışmasını incelemenizi öneririz.