Formları indirin.pdf
Başkalarının ortak dikkat girişimine tepki verme becerisi kapsamında bu modülde farklı koşullarda adına tepki verme, farklı koşullarda işaret edilen nesneye bakma ve işaret ve bakış yöneltilen nesneye bakma becerilerinin öğretimi ele alınmaktadır.
Günlük yaşam içerisinde iletişim kurmak ya da sosyal etkileşim başlatmak için çevremizdeki kişilere birçok kez isimleriyle sesleniriz. Kimi zaman çevremizdeki kişilerin dikkatini çekebilmek üzere seslenirken ses tonumuzu yükselttiğimiz ve vücut hareketlerimizi kullandığımız durumlar bile olur. Çoğunlukla mesajlarımızı, kişilerin dikkatini kendimize çektiğimizden emin olduktan sonra iletmeyi tercih ederiz. Bunun için dikkatini çekmeye çalıştığımız kişinin bize bakıp bakmadığını ve bizimle göz göze gelerek göz kontağı kurup kurmadığını kontrol ederiz. Çevremizdeki kişilerin bize ismimizle seslenmesi durumunda da bunu bir iletişim girişimi olarak algılar ve dikkatimizi ismimizi söyleyen kişiye yöneltiriz. Bir başka ifadeyle, adımıza tepki veririz. Bu sırada çoğunlukla bize seslenen kişiye doğru bakar ve onunla göz kontağı kurarız. Bu davranışımız karşımızdaki kişi tarafından başlatılan iletişim girişimine dikkatimizi yöneltmemizi sağlar. Bununla birlikte, kişiye iletişimsel girişimini kabul ettiğimiz ya da iletmek üzere olduğu mesajı almak üzere hazır bulunduğumuz mesajını veririz.
Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar ise kimi zaman akranlarının günlük yaşamda kendiliğinden farkına varmadan defalarca tekrar ettiği “başkalarına dikkatini yöneltme” ve “adına tepki verme” becerilerini sergileyememektedirler. Otizmli çocuğunuza “adına tepki verme” becerisini öğretmeyi hedeflediğinizde öğretimde aşağıda sıralanan üç aşamayı sırasıyla izlemeniz önerilmektedir:
Aşama 1: Meşgul değilken adına tepki verme
Aşama 2: Meşgulken adına tepki verme
Aşama 3: Uzaktan adına tepki verme
Öğretim Aşamaları
Aşama 1: Meşgul Değilken Adına Tepki Verme
Otizmli çocuğa adına tepki verme becerisinin öğretiminde ilk aşama çocuk “herhangi bir etkinlik ile meşgul değilken adına tepki verme” becerisinin öğretimidir. Bu aşamada öğretim iki basamaktan oluşmaktadır.
Öğretim sırasında çocuğunuzun ilgilerine ve tercihlerine bağlı olarak hoşuna gidebilecek ek sosyal pekiştirmelere yer verebilirsiniz. Örneğin, çocuğunuzun hoşlanacağını düşünüyorsanız başını okşayabilirsiniz. Bu noktada önemli olan çocuğunuz için en etkili pekiştireçleri kullanıyor olmanızdır. Etkili pekiştireç belirleme ve pekiştirme uygulamalarına ilişkin bilgilerinizi tazelemek için Modül 7’yi tekrar incelemenizi öneririz.
Adı ile seslenmenizin ardından çocuğunuz size bakmayabilir; bir başka ifadeyle çocuğunuz adına tepki vermeyebilir. Böyle bir durumda önceden hazırladığınız yiyecek/içecek pekiştirecini çocuğunuzun gözlerinin önünden ve kendi gözlerinizin önünden uygun hızda dolaştırınız. Böylece çocuğunuzun sevdiği pekiştirece bakarken sizin gözlerinize de bakmasını sağlayacaksınız.
Öğretim sırasında çocuğunuz sizinle, yukarıdaki fotoğraftaki gibi, çok kısa bir an için bile göz kontağı kurarsa hemen yiyecek/içecek pekiştirecini çocuğunuza veriniz ve aynı anda coşkulu bir şekilde size bakmasından çok memnun olduğunuzu söyleyiniz/ifade ediniz ve pekiştireci çocuğunuza veriniz.
Çocuğunuz basakta ölçütü karşıladıktan sonra ikinci basamağı uygulamaya geçiniz.
2. Basamak: Bu basamakta çocuğunuzun adına tepki verme davranışına şekil verme süresini uygulayınız.
1. Çocuğunuzla yine fotoğrafta görüldüğü gibi yüz yüze olacak şekilde karşılıklı sandalyelerde ya da yerde oturunuz.
2. Bu basamakta belirlemeniz gereken başarı ölçütü çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) “adıyla seslenildiğinde seslenen kişinin gözlerine en az iki saniye süreyle kendiliğinden bakması” dır. Çocuğunuz başarı ölçütünü sağlayıncaya kadar öğretime devam ediniz.
Birinci basamaktaki uygulamayı şekil verme sürecini uygulayarak tekrar ediniz. Birinci basamaktaki uygulamadan farklı olarak çocuğunuzun pekiştireç alabilmesi için göz kontağı süresini aşamalı olarak arttırınız. Çocuğunuzun pekiştirece ulaşabilmesi için gerekli göz kontağı süresini aşamalı olarak iki saniyeye kadar çıkartınız. Başka bir deyişle, pekiştireci çocuğunuz sizinle göz kontağını en az iki saniye sürdürdükten sonra veriniz. Bu süreçte içinizden “bir, iki, üç…” diyerek saniyeleri sayabilirsiniz.
Belirlediğiniz başarı ölçütüne bağlı olarak her oturumda beş ya da 10 deneme gerçekleştiriniz ve tüm denemeleri benzer şekilde gerçekleştiriniz. Öğretim oturumlarında çocuğunuzun tepkilerine ilişkin veri toplama formunu kullanabilirsiniz.
Çocuğunuzla “adına tepki verme” becerisinin birinci aşamasının öğretimine yönelik gerçekleştirdiğiniz tüm denemelerde çocuğunuzu sürekli pekiştiriniz. Ancak çocuğunuzun göz kontağı süresini arttırabilmek için mutlaka başlangıçta çocuğunuza adı ile seslenmenizin ardından çocuğunuz sizinle göz kontağı kurduğu anda; ilerleyen aşamalarda ise, adıyla seslenmenizin ardından çocuğunuz sizinle en az iki saniye süreyle göz kontağı kurduğunda onu pekiştirmelisiniz. Çocuğunuz ile meşgul değilken adına tepki verme becerisinin öğretimine ilişkin örnek uygulama videosunu izleyiniz.
Çocuğunuz belirlediğiniz başarı ölçütünü karşıladığında Aşama 2’yi uygulamaya başlayınız. Aynı zamanda çocuğunuzla “herhangi bir etkinlik ya da nesne ile meşgul değilken adına tepki verme” becerisinin genellenmesini sağlamak üzere çalışmalar gerçekleştiriniz. İlerleyen bölümde adına tepki verme becerisine yönelik genelleme çalışmalarına ilişkin öneriler yer almaktadır.
Aşama 2: Meşgulken Adına Tepki Verme
Adına tepki verme becerisinin öğretiminde ikinci aşama çocuğunuza “herhangi bir etkinlik ile meşgulken adına tepki verme” becerisinin öğretimidir. Bu aşamada da iki basamaklı bir öğretim süreci gerçekleştirilmektedir.
Çocuğunuz belirlediğiniz başarı ölçütünü karşıladığında Aşama 3’e geçiniz. Aynı zamanda çocuğunuzla “bir etkinlik ya da nesne ile meşgul iken adına tepki verme” becerisinin genellenmesi sağlamak üzere çalışmalar gerçekleştiriniz.
Aşama 3: Uzaktan Adına Tepki Verme
Adına tepki verme becerisinin öğretiminde Aşama 3 çocuğa “uzakta yer alan bir kişinin adıyla seslenmesi durumunda adına tepki verme” becerisinin öğretimidir. Bu aşamada yine iki basamaklı bir öğretim süreci gerçekleştirilmektedir.
Basamak 1: Aşama 1’de uygulanan süreci, çocuğunuz sizden belli bir mesafe uzaklıkta ve bir nesneyle ya da etkinlikle meşgulken tekrar ediniz.
Basamak 2: Aşağıda sıralanan çalışmaları yapınız:
İşaret Edilen Yakındaki Nesneye Bakma
Bu becerinin öğretimi iki basamaktan oluşmaktadır. Her iki öğretim basamağı için çocuğunuzun sevdiği nesne ve oyuncaklar ile kapaklı şeffaf bir kutuya ihtiyaç duymaktasınız. Bu amaçla, şeffaf saklama kabı, cam ya da plastik kavanoz kullanabilirsiniz.
Bu basamakta yine başarı ölçütü olarak çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) yönergeye doğru tepki vermesini ve kutuya bakmasını hedefleyiniz. Öğretim sırasında yönergeyi sunarken asla kutunun içindeki nesneyi söylemeyiniz.
Bu basamakta çocuğunuzun ısrarla eline almak isteyeceğini ve takıntı oluşturabileceğini düşündüğünü nesnelerle çalışmamaya dikkat ediniz. Çocuğunuz ısrarla nesneye ulaşmak isterse bunu görmezden geliniz ve nesneye ulaşmasını engelleyiniz. İkinci basmakta da ölçüt alındıktan sonra, son basamağın uygulamasına geçiniz.
Yönergeyi sunmanıza rağmen çocuğunuz nesneye bakmazsa kutuyu alarak çocuğunuzun görüş alanına yaklaştırınız. Ortak dikkat öğretimi basamaklarının hiçbirinde, çocuğunuzun başını nesneye doğru çevirmek gibi bir fiziksel ipucu asla kullanmayınız.
Çocuğunuz art arda sunulan denemelerden sıkılabilir. Böyle bir durum gözlediğinizde denemeleri art arda sunmak yerine dağınık olarak sunabilirsiniz. Çocuğunuzla başka becerilerin öğretimine ilişkin denemeler gerçekleştiriyorsanız arada bir işaret edilen nesneye bakma becerisinin üçüncü basamağına ilişkin denemeler sunabilirsiniz. Ya da oyun zamanlarında bu denemelere yer verebilirsiniz.
Bu basamakta yine başarı ölçütü olarak çocuğunuzun beş denemenin beşinde (5/5) ya da 10 denemenin dokuzunda (9/10) yönergeye doğru tepki vermesini ve kutuya bakmasını hedefleyiniz. Çocuğunuzla üçüncü basamakta ölçütü karşılayınca başka bir nesne ile çalışmaya başlayabilirsiniz.
Çocuğunuzla en az üç farklı nesne ile işaret edilen nesneye bakma becerisinin öğretimini çalışınız. Öğretim sırasında çocuğunuzda bıkkınlık yaratabileceğini düşünüyorsanız; birinci basamakta 3-5 nesne ile çalışabilir, bu nesnelerin tümünde ölçüt karşıladıktan sonra ikinci basamağı ve ardından üçüncü basamağı uygulayarak öğretimi gerçekleştirebilirsiniz. İşaret edilen yakındaki nesneye bakma becerisinin öğretimine ilişkin örnek uygulama videolarını izleyiniz.
Bu aşamada amaç ortak dikkat sırasında sosyal etkileşimde bulunmaktadır. Bunu gerçekleştirebilmek için çocuğun çevresinde sıra dışı durumlar yaratmanız gerekmektedir. Örneğin tavana kocaman oyuncak bir bebek asarak, masanın üzerine bir bisiklet yerleştirerek, ortamdaki bir kişinin karnına yastık koyarak, kafasına bir peruk takarak sıra dışı durumlar yaratabilirsiniz. Ardından çocuğunuza gün içinde yarattığınız durumla karşı karşıya kalmasını sağlayarak deneme gerçekleştiriniz.
Bu uygulamayı gerçekleştirirken çocuğunuzla en az üç farklı durumda çalışmayı ve ölçüt almayı hedefleyiniz. Bu aşamada aynın durum üzerinde ölçüt karşılanıncaya kadar deneme sunmak çocuğunuz için sıkıcı olabilir ve dikkat çekici özelliğini kaybedebilir. Bu durumun önüne geçebilmek için sıra dışı olan bir duruma ilişkin 8-10 denemeye yer verdikten sonra bir başka sıra dışı durum üzerinde çalışarak denemeli dönüşümlü bir şekilde gerçekleştirebilirsiniz. Böyle bir uygulamada her bir duruma ilişkin sözel pekiştirecinizin farklı olması gerekmektedir. Aynı zamanda aynı durum üzerine gerçekleştirdiğiniz sözel pekiştirmeleri de zamanlar farklılaştırmalısınız. İşaret edilen uzaktaki nesneye bakma becerisinin öğretimine ilişkin uygulama videosunu izleyiniz.
Çocuğunuz nesneye baktıktan sonra tekrar dönüp size bakmıyorsa çocuğunuzun sevdiği sesli ve hareketli oyuncaklar ile ek çalışma yapabilirsiniz. Oyuncağı kurarak masanın üzerine bırakınız. Oyuncak durduğunda hiçbir şey yapmayınız ve çocuğunuz size baktığı anda oyuncağı tekrar çalıştırınız. Bu etkinliği farklı oyuncaklar tekrar ediniz.
Çocuğunuzla bu aşamada ilerleme kaydedemediğinizde farklı bir öğretim uygulaması ile çalışmaya devam edebilirsiniz. İlerleyen bölümde ortak dikkat becerisinin öğretiminde kullanabileceğiniz farklı bir öğretim uygulaması yer almaktadır.
Bu aşamada amaç çocuğunuza başkalarının bakışlarını izlemeyi öğretmektir. Çocuğunuzla masada karşılıklı olacak şekilde oturunuz. Masanın üzerine üç nesneyi bir üçgenin üç köşesini oluşturacak şekilde yerleştiriniz.
Ortak dikkat girişimine tepkide bulunma ve ortak dikkat başlatma becerileri çocuğunuzun günlük yaşamında çok sık sergileyebileceği davranışlardır. Dolayısıyla, çocuğunuza ortak dikkat becerilerinin en doğal biçimde kullanılmasını öğretmeyi hedeflemelisiniz. Bu becerilerin öğretiminde mümkün olabildiğinde az ipucu kullanmaya özen gösteriniz. Otizmli çocuklara ortak dikkat becerilerinin öğretiminde ipucunun giderek arttırılması, ipucunun giderek azaltılması, video modelle öğretim, doğal öğretim yöntemleri, replik silikleştirme gibi uygulamalı davranış analizine dayalı diğer öğretim uygulamaları da kullanılabilmektedir. Sizler de ortak dikkat becerilerinin öğretiminde sıralanan öğretim uygulamalarından birini kullanabilirsiniz.
Örneğin çocuğunuza ortak dikkat becerilerinin öğretimini ipucunun giderek arttırılması yöntemiyle kazandırmayı hedefleyebilirsiniz. Anımsayacağınız gibi ipucunun giderek arttırılması yönteminde; öğretime en düşük düzeyde ipucunun kullanılmasıyla başlanır ve çocuğun performansına bağlı olarak ipucunun türü ve yoğunluğu arttırılır. Yöntem birden fazla ipucunun kullanımını içermektedir. Kullanılacak ipucu türleri öğretimden önce planlanmalıdır. Çocuk kendisine sunulan zaman içinde doğru tepkide bulunmaz ise bir üst düzeydeki ipucu sunulur.
Örneğin çocuğunuza ipucunun giderek arttırılması yöntemi ile ortak dikkat girişimine tepkide bulunma davranışını oluşturan üç alt davranışı da öğretmeyi hedeflediğinizi düşünelim:
Bu üç alt davranışın öğretimini aynı öğretim uygulaması içinde art arda gerçekleştirmeniz beklenmektedir. Bir başka ifade ile; ipucunun giderek arttırılması uygulamasıyla sunacağınız bir öğretim oturumunda öncellikle çocuğunuza “işaret ettiğiniz hedef nesneye bakma” davranışı ardından “hedef nesne ile ilgili uygun bir sözel ifade kullanma” davranışı ve son olarak “bakışlarını yetişkine yöneltme” davranışına ilişkin öğretim sunmanız gerekmektedir.
Çocuğunuza “işaret ettiğiniz hedef nesneye bakma” davranışını sergilemesini sağlarken ipucu düzeylerini aşağıdaki gibi kullanabilirsiniz:
Hemen ardından çocuğunuzun “hedef nesne ile ilgili uygun bir sözel ifade kullanma” davranışını sergilemesini sağlamak üzere ipucu düzeylerini aşağıdaki gibi uygulayabilirsiniz:
Hemen ardından ise çocuğunuzun “bakışlarını yetişkine yöneltme” davranışını sergilemesini sağlamak üzere ipucu düzeylerini aşağıdaki gibi uygulayabilirsiniz:
Çocuğunuza “ortak dikkat girişimine tepki verme” becerisinin öğretiminde ipucunun giderek arttırılması yöntemini kullanmayı planlıyorsanız aşağıda sıralanan noktaları dikkate almanız gerekmektedir:
Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklara ipucunun giderek arttırılmasıyla öğretimle ortak dikkat becerisinin öğretildiği tez çalışmasını ve video modelle öğretim uygulamasıyla öğretildiği tez çalışmasını incelemenizi öneririz.